Bilingwizm i wielojęzyczność na pograniczach

W dzisiejszym zglobalizowanym świecie umiejętność komunikowania się w dwóch lub kilku językach jest z pewnością atutem, a dla niektórych ludzi koniecznością. Posiadanie kompetencji bilingwalnych¹ wydaje się mieć szczególne znaczenie na → pogranicza², gdzie posługiwanie się językiem sąsiada jest często wpisane w życie zawodowe oraz stosunki społeczne ich mieszkańców. Należy tu jednak zauważyć, iż relacje językowe na pograniczach zależne są od stopnia przepuszczalności granicy. W przypadku granic trwałych odizolowanie mieszkańców miejscowości granicznych może prowadzić do fosylizacji relacji językowych, natomiast w przypadku granic przepuszczalnych będzie to wzmożony kontakt językowy oraz procesy dyfuzji językowej. Intensywność oraz kierunek relacji językowych zależy od wielu czynników, spośród których warto wymienić różnice socjoekonomiczne, relację władzy, status języków sąsiadujących czy dziedzictwo kulturowe. To one wpływają na symetrię lub asymetrię owych relacji.

Wyjątkowość pograniczy polega na tym, iż obserwowane w nich procesy językowe zachodzą intensywniej niż wewnątrz kraju. Pogranicza mogą posłużyć za laboratoria językowe, a poczynione w nich obserwacje stanowić podstawę do wyciągnięcia wniosków o kontakcie językowym oraz wielojęzyczności w skali makro.

Niniejszy artykuł stawia sobie za cel zaprezentowanie dotychczasowego stanu badań, jak również omówienie teorii granicznych³, które znalazły zastosowanie w analizie zjawisk dwu- oraz wielojęzyczności w kontekście granicznym. Jest to podejście interdyscyplinarne, budujące most pomiędzy językoznawstwem, socjologią oraz studiami nad granicami sensu largo.

O pojęciach „bilingwizm” oraz „pogranicze”

Zdefiniowanie pojęcia „bilingwizmu” (lub „dwujęzyczności”)⁴ nie jest zadaniem prostym – w literaturze tematu znajdziemy jego różne (czasem sprzeczne) definicje, uzależnione od prezentowanego ujęcia teoretycznego. Barbara Zurer Pearson (2009: 1–9) proponuje klasyfikację bilingwizmu ze względu na: a) kompetencje językowe, b) kontekst akwizycji języka, c) czas (zarówno wiek akwizycji, jak też porządek nabywanych języków) oraz d) wzajemną relację obu języków. Barbara A. Jańczak (2013: 18) klasyfikację tę uzupełnia jeszcze o e) zasięg zjawiska. Każde z powyższych kryteriów koncentruje się na innym aspekcie pojęcia wielojęzyczności, próbując odpowiedzieć na rozliczne pytania, jak np.: w jakim wieku rozpoczęła się akwizycja języka (bilingwizm dziecięcy i dorosły / wczesny i późny; por. Klein 1992: 27), w jakim porządku nabywane były języki – razem czy osobno (bilingwizm symultaniczny, konsekutywny; por. Hamers, Blanc 1993: 10), w jakiej relacji są oba systemy (bilingwizm kompozycyjny/złożony, koordynacyjny lub podporządkowany; por. Weinreich 1963: 9–11), czy też do jakiej skali zja wiska się to pojęcie odnosi (bilingwizm indywidualny, społeczny; por. Kremnitz 1994: 22–23; Kainacher 2007: 25). Jednakże niepodważalnie najwięcej uwagi w próbie zdefiniowania pojęcia dwujęzyczności poświęca się kompetencji mówcy w obu językach. Odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu należy znać dane języki, jest wiele, a wszystkie mieszczą się na kontinuum pomiędzy dwoma ekstremalnymi twierdzeniami. Z jednej strony mamy definicję Leonarda Bloomfielda (1935: 56), dla którego kompetencja bilingwalna to kompetencja natywna w obu językach. Na przeciwległym biegunie znajduje się definicja Johna Macnamary (1967: 59–60), określająca bilingwizm jako podstawową kompetencję w jednym z czterech obszarów językowych (rozumienie, mówienie, pisanie lub czytanie). Pomiędzy tymi dwoma biegunami znajduje się cała paleta proponowanych definicji.

Poświęcając niniejszy artykuł problematyce dwu- i wielojęzyczności pograniczy, autorka tekstu koncentruje się przede wszystkim na kolektywnym ujęciu bilingwizmu jako zjawiska społecznego występującego na badanych obszarach.

Analizując pojęcie → pogranicza, zauważyć należy, iż również w przypadku tego terminu nie znajdziemy jego jednej uniwersalnej definicji. Wojciech Opioła (2014: 35) wskazuje na dowolność operowania tym pojęciem w naukach społecznych. Należy tu dodać, iż definicje pogranicza tworzą kontinuum od definicji bardzo zawężonych do tych wszechobejmujących. Z jednej strony mamy rozumienie pogranicza jako obszaru, którego punktem centralnym jest granica państwowa, określająca terytorium dwóch lub więcej sąsiadujących ze sobą państw. Pogranicze to terytorium skrajne, położone na krańcach obszarów państwowych. Z drugiej zaś strony znajdziemy tezę Marii Bobrownickiej (2003: 5), która twierdzi, iż „[p]ogranicza są wszędzie”. Grażyna Kubica i Halina Rusek (2013: 8) wskazują na znaczenie pograniczy jako przestrzeni społecznej i odwołują się do ich psychologicznego oraz kulturowo-symbolicznego charakteru. W tym ujęciu pogranicza nie muszą być tożsame z obszarami podzielonymi granicami państwowymi, gdyż wyznaczane są one częstokroć symbolicznie jako granice między grupami etnicznymi i kulturowymi. Andrzej Sadowski (1995: 136, 2008: 18–19) skupia się właśnie na kontaktach społeczno-kulturowych jako istotnym aspekcie dla zdefiniowania pogranicza. Rozróżnia on pojęcia „przygranicze” i „pogranicze”. Pogranicze jest według niego przestrzenią, w której pod wpływem zachodzących w niej interakcji dwie (lub więcej) grupy etniczne / kulturowe, żyjące bądź w strefie przygranicznej obu państw, bądź w ramach jednego państwa, tworzą nową społeczność (por. Sadowski 2008: 18–19). Sadowski (1992: 5) wyróżnia pogranicza stykowe i przejściowe: te pierwsze obejmują niewielki obszar wzdłuż granicy, te drugie posiadają znaczny zasięg terytorialny, który „[o]bejmuje całą strefę przejściową ukształtowaną w wyniku historycznego kontaktu dwu lub więcej kultur” (tamże). Marek Barwiński (2002: 12) odwołuje się natomiast do klasyfikacji pograniczy według Józefa Chlebowczyka (1975), który dzieli pogranicza ze względu na różnice językowo-narodowościowe na pogranicza stykowe (linearne) i strefowe. Pogranicza linearne dotyczą grup społecznych wyraźnie odrębnych, np. Polaków i Niemców czy Polaków i Węgrów. Pogranicza strefowe mają charakter bardziej przejściowy i odnoszą się do społeczności pokrewnych, np. Słowian.

Opioła (2014: 42) wyróżnia cztery typy pogranicza: 1) pogranicze nadgraniczne – to obszar znajdujący się po jednej stronie granicy państwowej lub po obu jej stronach; 2) pogranicze reliktowe to pogranicze społeczne powstałe w obszarach → granic fantomowych, istniejących w przeszłości; 3) pogranicze migracyjne to również pogranicze społeczne, odnoszące się do regionów będących obszarami migracji; 4) pogranicze mieszane – pogranicze społeczne łączące w sobie inne formy pogranicza: nadgranicznego, reliktowego lub migracyjnego.W niniejszym artykule autorka skupi się na pograniczach w rozumieniu nadgranicznym, czyli wyznaczonych przez przebiegającą przez nie granicę państwową.

Stan badań nad wielojęzycznością pograniczy

Mariaż naukowy badań nad granicami i badań językoznawczych jest stosunkowo nowym zjawiskiem, a publikacje korelujące badania dotyczące wielojęzyczności z perspektywą graniczną nadal stanowią rzadkość. Próbując zreasumować spostrzeżenia na temat istniejącego stanu badań, należy zauważyć, iż badania nad granicami:

głównie prezentują ujęcia politologiczne, socjologiczne, geograficzne, historyczne, ekonomiczne, antropologiczne lub kulturoznawcze;
w obszarze językoznawstwa skupiają się raczej wokół kontaktu językowego, częstokroć w ujęciu dialektologicznym lub etnolingwistycznym;
w odniesieniu do badania wielojęzyczności traktują granicę jako miejsce, z reguły pomijając jej rolę w analizie zachodzących na niej procesów językowych.

Literatura europejska dotycząca pograniczy jest obszerna. Jak już wspomniano powyżej, wiele pozycji prezentuje jednak pogranicza z perspektywy politologicznej, socjologicznej lub antropologicznej (zob. Mezzadra, Neilson 2013; Brambilla i in. 2015; Tölle, Wehrhahn 2016; Garrard, Mikhailova 2019). Sandro Mezzadra i Brett Neilson (2013), skupiając się na granicy w ujęciu teoretycznym, postulują traktowanie granicy jako metody (ang. border as method) oraz analizują różne praktyki tworzenia granic, jak również ich wpływ na życie społeczne, polityczne i ekonomiczne. Chiara Brambilla i in. (2015) w swoim tomie zbiorowym skupiają się na pojęciu → borderscape i wskazują na zmianę podejścia w koncepcji granicy (głównie analizując procesy → borderyzacji, deborderyzacji i kulturacji granic). Alexander Tölle i Rainer Wehrhahn (2016) prezentują w książce pod swoją redakcją koncepcję translokalności. Autorzy poszczególnych rozdziałów odnoszą się do transgraniczności, translokalności i produkcji przestrzeni m.in. z perspektywy kulturoznawczej, geopolitycznej i ekonomicznej. John Garrard i Ekaterina Mikhailova (2019) w swoim tomie zbiorowym poświęcają uwagę funkcjonowaniu „miast bliźniaczych”(ang. twin cities; → miasta podzielone). Celem badawczym tej pozycji jest ukazanie tych miast w kontekście zmian konurbanizacji, globalizacji i zachodzących procesów europeizacji.

Analizując stan badań nad pograniczami w ujęciu niejęzykoznawczym, należy wspomnieć, iż również polskie pogranicza są obiektem takowych badań (zob. Śleszyński 2009; Pokrzyńska, Zielińska 2010; Grzyb 2019). Wojciech Śleszyński (2009) zajmuje się Kresami Wschodnimi w ujęciu historycznym i analizuje stosunki społeczno-polityczne II Rzeczpospolitej. Magdalena Pokrzyńska i Anna Zielińska (2010) prezentują badania socjologiczno-antropologiczne nad tożsamością mieszkańców polsko-niemieckiego pogranicza. Tomasz Grzyb (2019) z perspektywy studiów geograficznych omawia historyczne i współczesne teorie odnoszące się do zagadnień krajobrazu oraz pogranicza, a następnie przedstawia własną koncepcję „krajobrazu pogranicza”. Zaprezentowany tu wybór literatury nie jest kompletnym, ma jednakże na celu ukazać bogactwo i różnorodność podejść badawczych do zagadnienia granicy państwowej.

Jak zostało wspomniane na początku omówienia stanu badań nad wielojęzycznością pograniczy, jeszcze do niedawna przestrzeń w językoznawstwie rozważana była jedynie w badaniach dialektologicznych lub etnolingwistycznych ⁵. Należy zauważyć, iż sytuacja ta powoli ulega zmianie. W 2010 roku Peter Auer i Jürgen Erich Schmidt publikują obszerną pracę zbiorową Language and Space, w której ponad 50 autorów przedstawia koncepcje teoretyczne i metody badawcze odnoszące się do języka i przestrzeni. W tomie tym omówione zostały m.in.: podejście językoznawcze do przestrzeni, struktura i dynamika przestrzeni (między)językowej, metody i sposoby tworzenia korpusu językowego w badaniach nad językiem w przestrzeni, jak również wyzwania metodologiczne w tego typu studiach (Auer, Schmidt 2010). Praktykom komunikacyjnym w przestrzeniach transnarodowych poświęcają swoje artykuły m.in. Marco Jacquemet (2010) czy Barbara A. Jańczak (2016a). Dialekty w ujęciu granicznym bada natomiast Tom F.H. Smits (2011).

W literaturze przedmiotu dostępnych jest wiele pozycji zawierających analizę kontaktu językowego na pograniczach, opisujących (trans)graniczną politykę językową bądź też edukację dwujęzyczną. W ujęciu ogólnym publikują na ten temat m.in. Andrea Abel, Mathias Stuflesser i Leonhard Voltmer (2007) oraz Albert Raasch (2008). W licznych pozycjach opisana jest również problematyka wielojęzyczności konkretnych pograniczy bądź kontakt językowy konkretnych języków. Laurent Puren i Sophie Babault (2007) koncentrują się na pograniczu francusko-belgijskim, analizując akwizycję niderlandzkiego we francusko-belgijskim regionie przygranicznym. Claudia Polzin-Haumann i Christina Reissner (2018) omawiają różnorodność językową pograniczy w kontekście edukacji dwujęzycznej w regionach przygranicznych, przytaczając przykład niemiecko-francuski. Johanna Laakso (2018) analizuje granice językowe z perspektywy ugrofińskiej, koncentrując się na kontakcie międzykulturowym.

Częściowo opisany został również kontakt językowy na polskich pograniczach. Na ścianie wschodniej problematykę tę szerzej analizują m.in. pracownicy naukowi Instytutu Slawistyki PAN (zob. np. Engelking 2006, 2012; Zielińska 2008). Anna Engelking (2006, 2012) poświęca uwagę mowie mieszanej polsko-białoruskiego pogranicza, natomiast Anna Zielińska (2008) bada użycie językowe na pograniczu słowiańsko-bałtyckim.

Słabo rozpowszechnione są badania dotyczące pogranicza polsko-czeskiego. Kilkustronicowy artykuł poświęca tematyce bilingwizmu polsko-czeskiego w ujęciu granicznym Jiřy Damborský (1999). Irena Bogocz i Małgorzata Bortliczek (2015) również skupiają się na kontakcie językowym i wielojęzyczności pogranicza Śląska Cieszyńskiego. Autorki przeprowadzają badania socjolingwistyczne w polskich szkołach po czeskiej stronie granicy, próbując zdefiniować mowę pogranicza, na którą składa się zarówno gwara cieszyńska, jak też języki polski i czeski (tamże).

Fenomeny językowe granicy zachodniej także doczekały się badań (zob. Bień-Lietz, Vogel 2008; Mehlhorn 2010; Zielińska 2013; Kimura 2015, 2018a, 2018b; Zinkhahn-Rhobodes 2016; Jańczak m.in. 2015a, 2015b, 2016a, 2016b, 2018a, 2018b)⁶. Kwestia polsko-niemieckiego kontaktu językowego po obu stronach granicy poruszona została w książce Małgorzaty Bień-Lietz i Thomasa Vogla (2008), będącej efektem projektu „Wczesny start w język sąsiada” prowadzonego w latach 2004–2007 w ramach GZF⁷. Polsko-niemiecki kontakt językowy, potrzeba propagowania języka sąsiada oraz stworzenie warunków do jego akwizycji są tematem pracy zbiorowej pod redakcją Grit Mehlhorn (2010). W książce tej autorzy prezentują założenia, przebieg i efekty projektów mających wspierać nauczanie języka polskiego jako języka sąsiada w polsko-niemieckim regionie przygranicznym. W 2013 roku Zielińska publikuje pozycję o mowie ludności pogranicza zachodniego sensu largo (obejmującego obszar ziemi lubuskiej). Autorka ukazuje różnorodność językową i wielojęzyczność pogranicza wynikającą z powojennej historii tego regionu, który stał się swoistym tyglem kulturowym. Goro Kimura (2015) koncentruje się na symetrii i asymetrii kontaktu językowego na przykładzie polsko-niemieckich relacji językowych w dwumieście Frankfurt nad Odrą i Słubice. W kolejnych pracach Kimura (2018a, 2018b) rozwija koncepcję interlingwalnych konstelacji językowych⁸ polsko-niemieckiego pogranicza. Choć pogranicze i jego koncepcja nie odgrywają tu roli wiodącej, są one istotną zmienną, a studia Kimury są niezwykle interesującym przyczynkiem do próby zbadania asymetrii (tak powszechnej przecież w warunkach granicznych) i wynikających z niej różnych stra tegii językowych. Na szczególną uwagę zasługują badania Dagny Zinkhahn-Rhobodes (2016) oraz Barbary A. Jańczak (m.in. 2015a, 2015b, 2016a, 2016b, 2018a, 2018b), które wykorzystują teorie graniczne do przeanalizowania procesów językowych zachodzących na granicy polsko-niemieckiej. Zinkhahn-Rhobodes (2016) prowadzi badania nad zmianą kodu językowego w języku komunikowania uczniów i studentów zamieszkałych w dwumieście Frankfurt nad Odrą – Słubice oraz w Berlinie. Jańczak (m.in. 2015a, 2015b, 2016a, 2016b, 2018a, 2018b) bada zarówno politykę językową, jak i bilingwizm społeczny po polskiej stronie polsko-niemieckiego pogranicza. U Jańczak na uwagę zasługuje kompleksowe podejście do granicy polsko-niemieckiej jako miejsca badań (choć tylko jej polskiej strony), które daje wgląd w sytuację językową całego pogranicza, co w porównaniu z wybiórczym podejściem wielu innych badaczy jest niewątpliwie atutem.

Reasumując, należy stwierdzić, iż mimo licznych publikacji traktujących o kontakcie językowym na pograniczach, w tym również o zjawisku wielojęzyczności, większość pozycji ma charakter egzemplaryczny, zarówno jeśli chodzi o badane konstelacje językowe, jak i wybiórcze traktowanie badanej granicy. Przeważająca liczba autorów przeprowadza badanie zazwyczaj w jednym, konkretnym mieście granicznym, a granica jest bardziej tłem niż centralnym punktem odniesienia prowadzonych badań.

Teorie graniczne w kontekście badania wielojęzyczności

Jak już zostało wspomniane, niewielu językoznawców sięgnęło do teorii granicznych, aby je zastosować do zbadania zjawisk językowych. Na uwagę zasługują publikacje dwóch badaczek: Zinkhahn-Rhobodes (2016) oraz Jańczak (m.in. 2015a, 2015b, 2016a, 2016b, 2018a, 2018b), które pokusiły się o adaptację modeli teoretycznych z dziedziny studiów granicznych do badań nad kontaktem językowym.

Pogranicze jako laboratorium językowe

Jańczak (2015a: 338, 2016b: 93, 2018a: 191, 2018b: 91) opiera swoje badania kontaktu językowego oraz wielojęzyczności na koncepcji pograniczy jako „laboratoriów językowych”. Odwołując się do teorii Alberta Gaspariniego (1999/2000) oraz Néstora Garcíi Cancliniego (1999)9, autorka zauważa, iż pogranicza to laboratoria, w których zaobserwować można w skali mikro procesy → wielokulturowości oraz wielojęzyczności (w przypadku granic przepuszczalnych przebiegające dużo intensywniej niż wewnątrz kraju)¹⁰. Adaptując tę koncepcję do potrzeb analizy stosunków językowych, Jańczak zauważa, iż pogranicza to laboratoria językowe ukazujące kontakt językowy między różnymi grupami językowymi, a analiza zachodzących w nich procesów językowych może być implementowana na płaszczyźnie (supra)narodowej.

Pogranicza trwałe, przepuszczalne i liminalne

Zinkhahn-Rhobodes (2016) opiera się na koncepcji różnego stopnia przepuszczalności granic, opracowanej przez naukowców Europejskiego Uniwersytetu Viadrina¹¹, i wyróżnia granice trwałe (ang. durable border), przepuszczalne (ang. permeable) oraz liminalne (ang. liminal). Na tej podstawie Zinkhahn-Rhobodes (tamże: 177–184) analizuje kontakt językowy, wyróżniając trzy jego stopnie: trwałość (kiedy dwa systemy językowe można wyraźnie rozdzielić), przepuszczalność (gdy dopuszczalne jest przenikanie granic językowych i łączenie systemów, jednakże granice między językami są nadal wyraźne i nieprzekraczalne) oraz liminalność (gdy granice językowe ulegają zatarciu i następuje emergencja form synkretycznych)¹².

Borderscape językowy

Ostatnią koncepcją wartą wspomnienia jest ta rozwijana przez Jańczak (m.in. 2015b: 118, 2016b: 104, 2018a: 191, 2018b: 91) koncepcja „borderscape’u językowego”¹³. Wykorzystuje ona teorię → borderscapes Suvendrini Perery (2007) jako miejsc tranzycji czasoprzestrzennej i implementuje ją do zbadania polityki językowej oraz wielojęzyczności na pograniczach. Jańczak zauważa, iż na pograniczach przepuszczalnych istnieje zjawisko mieszania się / hybrydyzacji języka pogranicza. Odnosi się ono nie tylko do języka mieszkańców, usługodawców, istniejącego krajobrazu językowego (ang. linguistic landscape), ale także do częstokroć hybrydowej polityki językowej. W swoich badaniach Jańczak koncentruje się na hybrydyzacji zjawisk językowych zachodzących na pograniczach i wypracowaniu dla nich modelu teoretycznego.

Pojęcia bilingwizm i pogranicze zostaną wyjaśnione w dalszej części artykułu.
W niniejszym opracowaniu autorka skupia się na pograniczach wyznaczanych przez granice państwowe, nie analizuje bilingwizmu występującego na styku kultur i języków (rozumianych jako pogranicza kulturowe, językowe lub etniczne) w ramach jednej struktury państwowej.
Autorka celowo posługuje się terminem „teorie graniczne”, pochodzącym od angielskiego terminu border theories i odnoszącym się do granic sensu largo, a jednocześnie implementuje te teorie do zbadania stosunków językowych i wielojęzyczności pogranicza w rozumieniu granic państwowych.
Omawiane w tym akapicie zagadnienia dotyczą również pojęcia wielojęzyczności, które jest pojęciem szerszym i oznacza posiadanie kompetencji językowych w co najmniej dwóch językach.
Osobną kategorię stanowią badania nad kontaktem językowym języków większościowych i mniejszościowych (lub regionalnych) i wynikającym z niego bilingwizmem. Z uwagi jednak na fakt, iż relacja język większościowy–mniejszościowy nie jest warunkowana położeniem przygranicznym (w rozumieniu granicy jako granicy państwowej), gdyż języki mniejszościowe występują również wewnątrz terytorium danego państwa, analizy te nie zostały ujęte w opisywanym stanie badań.
W ostatnich latach zauważyć można wzrost liczby naukowców zajmujących się tematem dwujęzyczności na granicy polsko-niemieckiej. Warto zwrócić tu uwagę na pracę zbiorową pod redakcją Britty Hufeisen i in. (2018), w której cała sekcja poświęcona została wielojęzyczności w kontekście badań nad granicami.
Das Grenzüberschreitende Zentrum für Fremdsprachenvermittlung.
Pod pojęciem „interlingwalnych konstelacji językowych” Kimura (tamże) rozumie strategie komunikacji opierające się na wyborze języka oraz wynikające z nich symetrie / asymetrie językowe.
Obaj badacze niezależnie piszą o pograniczach jako o swoistych laboratoriach.
W tym wypadku pogranicza są miejscem o zwiększonej dyfuzji językowej i kulturowej.
Koncepcja ta rozwijana była od około 2010–2012 roku. Warto tu zwrócić uwagę na obszerną publikację, która niedawno ukazała się na rynku wydawniczym: Schiffauer i in. 2018.
W oryginale Durabilität, Permeabilität oraz Liminalität (zob. Zinkhahn-Rhobodes 2016).
Należy tu nadmienić, iż teoria ta to ciągle „work in progress”, a ostateczny model teoretyczny ma się dopiero ukazać w opracowywanej książce habilitacyjnej

Bibliografia:

Abel A., Stuflesser M., Voltmer L. (2007). Aspects of Multilingualism in European Border Regions: Insights and Views from Alsace, Eastern Macedonia and Thrace, the Lublin Voivodeship and South Tyrol. Bozen: Europäische Akademie Bozen.
Auer P., Schmidt J.E. (red.) (2010). Language and Space. An International Handbook of Linguistic Variation. Theories and Methods. Berlin – New York: De Gruyter.
Barwiński M. (2002). Pogranicze w ujęciu geograficzno-socjologicznym – zarys problematyki. "Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Socio-Oeconomica", 4: 11–23.
Bień-Lietz M., Vogel T. (2008). Frühstart in die Nachbarsprache. Handbuch für den Spracherwerb in der deutsch-polnischen Grenzregion. Frankfurt (Oder): Europa-Universität Viadrina.
Bloomfield L. (1935). Language. London: Allen & Unwin.
Bobrownicka M. (2003). Pogranicza w centrum Europy: Slavica. Kraków: Universitas.
Bogocz I., Bortliczek M. (2015). Gdy twoja mowa cię (nie) zdradza, czyli o wielojęzyczności na Śląsku Cieszyńskim w Republice Czeskiej. "Socjolingwistyka", 29: 39–62.
Brambilla Ch., Laine J., Scott J.W., Bocchi G. (red.) (2015). Borderscaping: Imaginations and Borderscaping: Imaginations and Practices of Border Making. Farnham – Burlington: Ashgate.
Chlebowczyk J. (1975). Procesy narodotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu: od schyłku XVIII do początków XX wieku. Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Damborský J. (1999). W kwestii bilingwizmu na czesko-polskim pograniczu językowym. "Socjolingwistyka", 16: 97–100.
Engelking A. (2006). Po swojemu, po polsku, po białorusku. Praktyka językowa a poczucie tożsamości narodowej prawosławnych mieszkańców pogranicza polsko-białoruskiego. W: J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu (s. 26–46). Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.
Engelking A. (2012). Kategoria mieszana mowa w ujęciu mieszkańców pogranicza języ-kowego na Grodzieńszczyźnie. Spojrzenie antropologa. W: M. Korytkowska (red.), Z Polskich Studiów Slawistycznych. Seria 12.Językoznawstwo. Prace na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów w Mińsku 2013 (s. 21–29). Warszawa: Komitet Słowiano-znawstwa PAN.
García Canclini N. (1999). La globalización imaginada. Mexico City: Paidós.
Garrard J., Mikhailova E. (red.) (2019). Twin Cities. Urban Communities, Borders and Relationships over Time. New York – London: Routledge.
Gasparini A. (1999/2000). European border towns as laboratories of differentiated integration. ISIG Quarterly of International Sociology, 4: 2–3.
Grzyb T. (2019). Krajobraz pogranicza – konceptualizacja pojęcia. Prace i Studia Geograficz- ne, 64(3): 7–22.
Hamers J.F., Blanc M.H.A. (1993). Bilinguality and Bilingualism (wyd. 2). Cambridge: Cambridge University Press.
Hufeisen B., Knorr D., Rosenberg P., Schroeder Ch., Sopata A., Wicherkiewicz T. (red.) (2018). Sprachbildung und Sprachkontakt im deutsch-polnischen Kontext. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Jacquemet M. (2010). Language and transnational spaces. W: P. Auer, J.E. Schmidt (red.), Language and Space. An International Handbook of Linguistic Variation. Vol. 1. Theories and Methods (s. 50–69). Berlin – New York: De Gruyter.
Jańczak B.A. (2013). Deutsch-polnische Familien: Ihre Sprachen und Familienkulturen in Deutschland und in Polen. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Jańczak B.A. (2015a). Trzecia przestrzeń, hybrydyzacja, blending? O polsko-niemiec-kim kontakcie językowym w obszarze przygranicznym. W: M. Czabańska-Rosada, E. Go lachowska, E. Serafin, K. Taborska, A. Zielińska (red.), Pogranicze wschodnie i zachodnie (s. 333–350). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy PAN.
Jańczak B.A. (2015b). German-Polish border: Language contact and language use on the example of forms of address of Polish vendors from Słubice Bazaar.W: D. Rellstab, N. Siponkoski (red.), Rajojen dynamiikkaa, Gränsernas dynamik, Borders under Negotiation, Grenzen und ihre Dynamik. VAKKI-symposiumi XXXV 12–13.2.2015 (s. 117–126). Vaasa: VAKKI Publications 4.
Jańczak B.A. (2016a). Deutsch-polnische Grenzschaft: Sprachgebrauch im transnationalen Raum der Grenzmärkte im deutsch-polnischen Grenzland. W: A. Tölle, R. Wehrhahn (red.), Translokalität und lokale Raumproduktionen in transnationaler Perspektive(s. 119–131). Berlin: Logos.
Jańczak B.A. (2016b). German-Polish bilingualism: bilingual language education and language policy – Polish towns in the German-Polish border region. W: L. Sciriha (red.), International Perspectives on Bilingualism (s. 91–107). Cambridge: Cambridge Scholars Publishing.
Jańczak B.A. (2018a). “Linguistische Grenzschaften”: Kommunikationsstrategien im deutsch-polnischen Grenzland am Beispiel von Bewohnern der polnischen Städte Zgo -rzelec und Łęknica. W: B. Hufeisen, D. Knorr, P. Rosenberg, Ch. Schroeder, A. Sopata, T. Wi cher kiewicz (red.), Sprachbildung und Sprachkontakt im deutsch-polnischen Kontext(s. 189–217). Frankfurt am Main: Peter Lang.
Jańczak B.A. (2018b). Borderlands as spaces of transition. The communication of Polish vendors in the German-Polish border region by the example of forms of address. W: B.A. Jańczak (red.), Language Contact and Language Policies Across Borders: Construction and Deconstruction of Transnational and Transcultural Spaces (s. 89–103). Berlin: Logos.
Kainacher K. (2007). Dziecko w środowisku dwujęzycznym i jego komunikacja międzykulturowa. Kraków: Collegium Columbinum.
Kimura G.Ch. (2015). Grundzüge interlingualer Kommunikationsstrategien – dargestellt am Beispiel der deutsch-polnischen Grenzregion. "Sophia Journal of European Studies", 7: 59–88.
Kimura G.Ch. (2018a). Rezeptive Mehrsprachigkeit in der deutsch-polnischen Grenzregion. W: B. Hufeisen, D. Knorr, P. Rosenberg, Ch. Schroeder, A. Sopata, T. Wicherkiewicz (red.), Sprachbildung und Sprachkontakt im deutsch-polnischen Kontext (s. 219–240). Frankfurt am Main: Peter Lang.
Kimura G.Ch. (2018b). Alternative interlingual strategies for crossing linguistic borders: Theoretical possibilities and their realization at the German-Polish border. W: B.A. Jańczak (red.), Language Contact and Language Policies Across Borders: Construction and Deconstruction of Transnational and Transcultural Spaces (s. 73–88). Berlin: Logos.
Klein W. (1992). Zweitspracherwerb. Eine Einführung. Frankfurt am Main: Hain.
Kremnitz G. (1994). Gesellschaftliche Mehrsprachigkeit: Institutionelle, gesellschaftliche und individuelle Aspekte. Ein einführender Überblick. Wien: Braumüller.
Kubica G., Rusek H. (2013). Wprowadzenie. W: G. Kubica, H. Rusek (red.), Granice i pogra-nicza: państw, grup, dyskursów... Perspektywa antropologiczna i socjologiczna (s. 7–22). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Laakso J. (2018). Language borders and cultural encounters. A linguistic view on interdisciplinarity in the research of intercultural contacts. W: M. Palander, H. Riionheimo, V. Koivisto (red.), On the Border of Language and Dialect. "Studia Fennica Linguistica" 21 (s. 38–55). Helsinki: Finnish Literature Society, SKS.
Macnamara J. (1967). The bilingual’s linguistic performance. "Journal of Social Issues", 23(2): 58–77.
Mehlhorn G. (red.) (2010). Werbestrategien für Polnisch als Fremdsprache an deutschen Schulen. Hildesheim: Olms.
Mezzadra S., Neilson B. (2013). Border as Method, or, the Multiplication of Labor. Durham – London: Duke University Press.
Opioła W. (2014). Granica państwowa w teorii pogranicza. "Pogranicze. Polish Borderland Studies", 2(1): 35–43.
Perera S. (2007). A Pacific zone? (In)security, sovereignty, and stories of the Pacific border-scape. W: P. Kumar Rajaram, C. Grundy-Warr (red.), Borderscapes: Hidden Geographies and Politics at Territory’s Edge (s. 201–227). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Pokrzyńska M., Zielińska A. (2010). Człowiek pogranicza polsko-niemieckiego. W świetle wywiadów antropologicznych. W: E. Skorupska-Raczyńska, J. Rutkowska (red.), Dziedzictwo kulturowe regionu pogranicza (t.III, s. 247–262). Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim.
Polzin-Haumann C., Reissner Ch. (2018).Languages and language policies in Saarland and Lorraine: Towards the creation of a transnational space? W: B.A. Jańczak (red.), Language Contact and Language Policies Across Borders: Construction and Deconstruction of Transnational and Transcultural Spaces (s. 45–55). Berlin: Logos.
Puren L., Babault S. (red.) (2007). L’éducation au-delà des frontières : apprentissage précoce du néerlandais, apprentissage précoce en néerlandais dans la zone frontalière franco-belge. Paris: L’Harmattan.
Raasch A. (2008). Grenzkompetenz – von der Definition zur Evaluation zur Anwendung. W: M. Bień-Lietz, T. Vogel (red.), Frühstart in die Nachbarsprache. Handbuch für den Spracherwerb in der deutsch-polnischen Grenzregion (s. 9–15). Frankfurt (Oder): Europa-Universität Viadrina.
Sadowski A. (1992). Pogranicze. Studia Społeczne. Zarys problematyki. W: A. Sadowski (red.), "Pogranicze. Studia Społeczne" (t. I, s. 5–7). Sadowski A. (1995). Socjologia pogranicza. W: A. Sułek, J. Styk, I. Machaj (red.), Ludzie i instytucje. Stawanie się ładu społecznego. Pamiętnik IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Lublin 27–30 VI 1994 (s. 133–140). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje (s. 17–30). Białystok: Uniwersytet w Białymstoku.
Schiffauer W., Koch J., Reckwitz A., Schoor K., Krämer H. (2018). Borders in Motion: Durabilität, Permeabilität, Liminalität. Working Paper Series B/ORDERS IN MOTION Nr. 1. Frankfurt an der Oder: Viadrina Center B/ORDERS IN MOTION.
Smits T.F.H. (2011). Strukturwandel in Grenzdialekten: die Konsolidierung der niederlän-disch-deutschen Staatsgrenze als Dialektgrenze. Tom 146:Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik: Beihefte. Stuttgart: Steiner Verlag.
Śleszyński W. (2009). Świat pogranicza. Stosunki społeczno-polityczne na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim w XX i XXI wieku. Wykłady Część I: II Rzeczypospolita (1919– 1939): dwa pierwsze lata wojny (1939–1941). Białystok: Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku.
Tölle A., Wehrhahn R. (red.) (2016). Translokalität und lokale Raumproduktionen in trans-nationaler Perspektive. Berlin: Logos.
Weinreich U. (1963). Languages in Contact. Findings and Problems. The Hague: Mouton.
Zielińska A. (2008). Zmiana, zachowanie i utrata języka w rodzinach na pograniczu sło-wiańsko-bałtyckim. W: A. Engelking, E. Golachowska, A. Zielińska (red.), Tożsamość – Język – Rodzina. Z badań na pograniczu słowiańsko-bałtyckim (s. 165–176). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy PAN.
Zielińska A. (2013). Mowa pogranicza. Studium o językach i tożsamościach w regionie lu-buskim. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy PAN.
Zinkhahn-Rhobodes D. (2016). Sprechen entlang der Oder: Der Charakter der sprachlichen Grenzen am Beispiel der deutsch-polnischen Sprachroutine. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Zurer Pearson B. (2009). Children with two languages. W: E. Bavin (red.), The Cambridge Handbook of Child Language (s. 379–398). Cambridge: Cambridge University Press, https://www.umass.edu/aae/Children_w_2_Langs_CUPHandbk_Pearson.pdf (dostęp: 29.10.2019).

Uniwersytet Wrocławski

Leksykon studiów nad granicami i pograniczami