Andrzej Sadowski

Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku

Człowiek pogranicza

Socjologiczne badania nad społeczno-kulturową problematyką → pograniczy mogą być prowadzone przynajmniej w dwóch perspektywach: w perspektywie analizy zbiorowości pograniczy oraz ich kultur oraz w perspektywie jednostkowej, umiejscowienia człowieka w kulturze (lub kulturach) pogranicza. W drugim wypadku są to badania nad człowiekiem pogranicza. Przedstawienie istoty człowieka pogranicza powinno zostać poprzedzone odpowiedziami przynajmniej na kilka pytań wprowadzających. Czy na pograniczach mamy do czynienia z wielością autonomicznych kultur będących odzwierciedleniem występujących tam złożonych struktur społeczno-kulturowych, z procesami tworzenia się nowych postaci kultur (kultur hybrydowych, nowych) czy też z już wytworzonymi takimi postaciami? Jaka jest → tożsamość mieszkańców pograniczy? Czy zamykają się w swoich kulturach, czy też są otwarci na recepcję kultur sąsiednich? Czy na pograniczach mamy do czynienia z kształtowaniem się nowego uogólnionego typu człowieka, człowieka pogranicza, czy też przynajmniej z kilkoma typami ludzi pogranicza, typami zależnymi od trwałości kultur oraz od stopnia ich otwarcia na kontakty z innymi? Wreszcie, jeżeli występuje typ człowieka pogranicza, to jakie są jego cechy charakterystyczne?

Przyjęcie określonej koncepcji człowieka pogranicza warunkowane jest określonym zdefiniowaniem pogranicza społecznego. Pogranicze społeczne nie jest tutaj traktowane li tylko jako obszar wraz z występującym tam zróżnicowaniem społeczno-kulturowym na styku państw, ale przede wszystkim jako obszar występujący na styku kultur, najczęściej ulokowanych w miejscach zetknięcia terytoriów państwowych. Pomijam także rozumienie pogranicza jako fenomenu aterytorialnego, jako miejsca spotkania każdego z „innym”, ponieważ w warunkach wędrówki ludów, masowych migracji niemal każdy, kto doświadczał kontaktu z ludźmi odmiennymi kulturowo, może zostać określany jako człowiek pogranicza (por. Szaruga 2009).

Pogranicze traktuję jako kategorię służącą do określenia obszaru (miejsca) wyznaczonego poprzez szczególny związek z terytorium pozostających ze sobą w trwałych kontaktach przedstawicieli dwóch lub więcej zbiorowości etniczno-kulturowych wyposażonych w tożsamość, działania których zmierzają do jego utrzymania (zawłaszczania), oswojenia, a także rezultaty tych działań ( Sadowski 2008: 23–24).

Strukturalną cechą pograniczy jest sąsiedztwo kultur ( Kłoskowska 1996: 125), przy czym może to być sąsiedztwo integrujące lub dezintegrujące, a nawet wrogie (Kłoskowska 1995: 19). Na pograniczach występuje zjawisko nierównoważności kultur jako podstawowa cecha zróżnicowania kulturowego. Przyjmuję założenie, że na pograniczach kultura staje się jednym z podstawowych kryteriów społecznej dominacji oraz podporządkowania (tamże: 25). W warunkach demokratycznych na pograniczach na ogół występują kultury wszystkich istniejących tam zbiorowości społecznych.

W dłuższym okresie ich funkcjonowania wytwarzają się określone typy tożsamości będące następstwem zakorzeniania w jednej z występujących tam kultur lub w kilku, ale w różnym zakresie i w różnych proporcjach. Wskazany typ osobowości (tożsamości) można określić jako człowieka pogranicza. Nie byłaby to charakterystyka poszczególnych mieszkańców pograniczy, chociaż taki opis byłby także możliwy (por. Człowiek pogranicza... 2003). Tutaj typ człowieka pogranicza można potraktować jako uogólniony typ mieszkańca pogranicza.

W literaturze socjologicznej można wskazać przynajmniej na kilka podstawowych koncepcji człowieka pogranicza. W opracowaniach uznawanych za klasyczne człowiek pogranicza występuje głównie jako człowiek marginesu. Marginesowość jako kategorię badawczą do socjologii wprowadził Robert E.  Park (1928). W jego dorobku socjologicznym znajdziemy koncepcję człowieka marginesu jako kogoś, kto żyje na pograniczu kultur lub grup kulturowych, kogoś, kto znalazł się pomiędzy nimi. Zamieszkiwanie na pograniczu kultur najczęściej warunkuje przynależność do kilku z nich. Bywa, że kultury te są całkowicie odmienne i wówczas narzucają jednostce sprzeczne systemy tożsamościowe. Równoczesna przynależność do dwóch zbiorowości żyjących w odmiennych kulturach powoduje niepełne w nich uczestnictwo, swoiste rozdarcie tożsamościowe będące cechą charakterystyczną ludzi marginesu.

Georg Simmel marginesowość wiązał z kulturową obcością. Traktował ją jako szczególną formę uspołecznienia jednostki, jako pozycję w grupie. Tutaj marginesowość jest związana ze szczególnym położeniem jednostki w strukturze społecznej, które warunkuje nowy typ socjalizacji i wychowania. Zdaniem Simmla „nie sposób jednakże tej swoistej pozycji określić inaczej niż mówiąc, że stanowi ona pewną mieszaninę bliskości i dystansu” (Simmel 1975: 512). Jednostka marginesu, zamieszkując w danej przestrzeni, jednocześnie nie była produktem tego miejsca i czasu. Zdaniem Kazimierza W.  Frieskego marginalność społeczna zarówno u Simmla, jak i u Parka „to konsekwencja rozpadu kulturowej tożsamości jednostek poddanych konformizującemu naciskowi odmiennych systemów kulturowych [...]” (Frieske 1999: 167). Nawiązując do myśli Frieskego, można stwierdzić, że szczególnie drugi kontekst rozumienia marginalności ma zasadnicze odniesienie do rozumienia człowieka pogranicza. Autor wskazuje na marginalność społeczną także jako na „deficyty statusowych uprawnień”. Jego zdaniem „tak rozumiana marginalność społeczna jest analizowana przede wszystkim jako zjawisko struktury społecznej, w której pojawiają się ludzie nie przypisani – z rozmaitych powodów – do dobrze określonych pozycji społecznych i z tego względu nie korzystający ze statusowych uprawnień właściwych tym pozycjom [...]” (tamże: 168).

W opracowaniach współczesnych kategoria marginalności na ogół jest rzadziej wykorzystywana do określania ludzi pogranicza (por.  Sztumski 2012: 51–56). Najczęściej badania nad tzw. człowiekiem pogranicza prowadzone są w oparciu o założenie, że mieszkańcy pograniczy są wyposażeni w określoną specyficzną → tożsamość. Przybliżenie istoty oraz rodzaju lub rodzajów tożsamości występujących na pograniczach jest kluczem do określenia kategorii człowieka pogranicza.

Według Andrzeja Saksona świadomość narodowa i etniczna na pograniczach charakteryzuje się wieloma odrębnymi cechami oraz „wyraźną specyfiką rozwojową, która nie występuje w społecznościach jednorodnych”. Autor wskazuje na takie cechy, jak: wy raźna niechęć do precyzowania swojej świadomości narodowej, przywiązywanie relatywnie większej wagi do więzi regionalnej i lokalnej, preferowanie autonomii jako najlepszego rozwiązania stosunków narodowościowych, rozdarcie, konieczność wyboru pomiędzy dwoma często antagonistycznymi grupami narodowymi, podatność na różne wpływy, co powoduje występowanie tam różnych dramatów społecznych. Na przykładzie Mazurów jako społeczności pogranicza pokazuje, że innymi cechami są: „duża amplituda postaw i zachowań społecznych, zachowanie dystansów wobec wszelkich przybyszów, swoista ostrożność życiowa” (Sakson 1991: 40–42).

Zdaniem Marka Szczepańskiego, znanego badacza między innymi pogranicza polsko-śląsko-niemieckiego, na typ człowieka pogranicza składają się (także w nawiązaniu do stanowiska ks. Emila Szramka [1934: 35]): posiadanie świadomości odrębności, narodowy indyferentyzm lub niejasne, zróżnicowane opcje narodowe, dwujęzyczność lub podwójne oblicza narodowe. Jest to człowiek o charakterze granicznym – „na dwóch nogach”, człowiek, którego autoidentyfikacja narodowa jest rozproszona lub podzielona, poddany różnym wpływom kulturowym, to człowiek konwersji religijnej, narodowej, ale i konwersji lojalności obywatelskiej ( Jałowiecki, Szczepański 2002: 139–141). Kategoria człowiek pogranicza pojawia się także w dorobku Zbigniewa Kurcza. Zdaniem autora „człowiek pogranicza jest zwykle bardziej otwarty lub krytyczny wobec obcych, bardziej przywiązany lub obojętny do wartości własnej grupy narodowej, niż mieszkańcy centrum. Człowiek pogranicza jest bardziej zaradny i przedsiębiorczy (jeśli dotyczy to nawet aktywności o patologicznym charakterze), bardziej innowacyjny i skłonny do akceptacji idei i nowinek napływających z zewnątrz, szczególnie wówczas, gdy dostrzega ich pozytywne konsekwencje dla siebie” (Kurcz 2008: 20–21). W nawiązaniu do badań nad polskimi pograniczami autor stwierdza, że „ich mieszkańcy mają zwykle inny, to znaczy lepszy lub gorszy stosunek do najbliższych narodowych sąsiadów, niż mieszkańcy centrum kraju” (tamże: 21).

Wskazane nieco odmienne charakterystyki człowieka pogranicza w jakiejś mierze wynikają z faktu, że określony „typ pogranicza kształtuje osobliwości kulturowe, które mają odzwierciedlenie w społecznej świadomości mieszkańców” (Długosz 2016: 62).

Na podstawie dotychczasowych badań można wyciągnąć wnioski o istnieniu przynajmniej kilku cech charakterystycznych → tożsamości występujących na pograniczach. Nadal na pograniczach dominują tożsamości przypisane (religijne, narodowe, etniczne, lokalne). Występują także tożsamości ambiwalentne (trochę Niemiec, a trochę Polak, Ślązak). Często występuje zjawisko rozbieżności pomiędzy zjawiskami identyfikacji i walencji kulturowej. Cechą strukturalną tożsamości mieszkańców pogranicza jest formowanie jej z uwzględnieniem obecności, sąsiedztwa innych. Nie oznacza to jednak, że tożsamość mieszkańców pograniczy zmienia się w zależności od kontaktów z innymi. Oznacza raczej, że w warunkach upubliczniania swojej tożsamości następuje swoista, świadoma kalkulacja zysków i strat wynikających z uzewnętrznienia danej postaci tożsamości. Ta kalkulacja sprawia, że mieszkańcy w różnym stopniu ujawniają lub ukrywają swoje tożsamości. Szczególnie w warunkach poczucia stygmatyzacji ze strony większości dochodzi do ukrywania swojej prawdziwej tożsamości kulturowej. Ponadto na pograniczach coraz częściej występują zjawiska podwójnej tożsamości kulturowej.

Cechą charakterystyczną konstruowanych dotychczas kategorii tożsamości pogranicza było po pierwsze zwracanie uwagi jedynie lub przede wszystkim na tożsamość indywidualną lub zbiorową → mniejszości narodowych, etnicznych, regionalnych, językowych itp. w warunkach ich zamieszkania w obrębie państwa dominującej większości (por.  Paleczny 2008: 54).

Drugą cechą wyróżnianych tożsamości było to, że implicite zakładano, że zamieszkujące na pograniczach mniejszości znajdują się w procesach asymilacji w stosunku do narodowej większości, co odzwierciedlało się między innymi w podkreślaniu różnego rodzaju form przejściowych, hybryd kulturowych, jakimi w praktyce były tożsamości pogranicza. Po trzecie w koncepcji tożsamości pogranicza w zasadzie nie uwzględniano tożsamości przedstawicieli grupy dominującej, którzy także zamieszkiwali i zamieszkują obszary pograniczy. Większości narodowe były poza oglądem badaczy interesujących się tożsamością pogranicza, a ich tożsamość traktowano niejako z założenia jako tożsamość dominującej większości. W dotychczasowych publikacjach brak jest na ogół podkreślenia, że na pograniczach najczęściej występuje sytuacja dominacji i podporządkowania, która w sposób zasadniczy określa status poszczególnych grup, ich kultur oraz tożsamości (por.  Sadowski 2019).

Dlatego też konieczna jest reinterpretacja kategorii tożsamości pogranicza z uwzględnieniem wskazanych wyżej opinii i uwag. Moim zdaniem tożsamość pogra nicza to szczególne (aktywizujące) poczucie przynależności (narodowej, etnicznej, religijnej lub ogólniej – kulturowej) do ulokowanej na pograniczu grupy własnej, w połączeniu z poczuciem odrębności (uświadamiane kryteria odrębności i granice) oraz dynamicznym stosunkiem do grupy sąsiedniej, w warunkach silnej, wspólnej więzi terytorialnej i świadomości wspólnego, odrębnego względem grupy sąsiedniej, pochodzenia.

Na tożsamość pogranicza składają się: aktywizujące poczucie przynależności grupowej, poczucie odrębności wobec grupy sąsiedniej, a jednocześnie pozostawanie z nią w trwałych i dynamicznych stosunkach, istnienie wspólnej, ale różnie interpretowanej więzi terytorialnej oraz świadomość wspólnego pochodzenia etnicznego grupy własnej. Są to uogólnione cechy wszystkich mieszkańców pograniczy, cechy zdecydowanie ze sobą powiązane, wzajemnie z siebie wynikające oraz wzajemnie uwarunkowane. Aktywizujące poczucie przynależności grupowej motywowane jest między innymi obecnością odmiennej grupy kulturowej, która już samym swoim istnieniem może umacniać postawy łączności grupowej. Aktywizujący stosunek do grupy własnej jest codziennie stymulowany przez odrębność wobec grupy sąsiedniej. Jeżeli przyjąć jako ważne założenie, że występujące na pograniczach zróżnicowane grupy kulturowe tworzą zwykle wspólne zbiorowości lokalne, to w ich funkcjonowaniu znajduje się wiele dóbr, wartości o charakterze ekonomicznym, politycznym (ze sfery władzy) lub prestiżowym, które je łączą. Jednakże zabiegi o ich posiadanie niemal ciągle powodują stany napięcia i zagrożenia ze strony grupy sąsiedniej (grup sąsiednich).

Można postawić pytanie, w jakich warunkach tożsamość pogranicza jest całością społeczną powiązaną li tylko więzią terytorialną, ale wewnętrznie podzieloną na autonomiczne układy społeczne i kulturowe, a w jakich warunkach dana tożsamość mieszkańców pogranicza stanowi zintegrowaną całość określoną także na podstawie kryteriów społeczno-kulturowych. W tym celu warto odwołać się do koncepcji kapitału społecznego Roberta Putnama. Wyróżnia on mianowicie formę wiążącą i pomostową kapitału społecznego (por.  Trutkowski, Mandes 2005: 62). Nawiązując do stanowiska dotyczącego kapitału społecznego, można wyróżnić przynajmniej dwa typy tożsamości pogranicza: tożsamości wiążące i tożsamości pomostowe zorientowane na współdziałanie międzygrupowe. Natomiast odwołując się do klasycznych stanowisk socjologicznych w zakresie kształtowania się stratyfikacji społecznej, obok wyróżnionych grup o charakterze dychotomicznym niewątpliwie można dostrzec grupy pośrednie, stanowiące pewien rodzaj kompromisu międzygrupowego lub pewne formy wzajemnego wpływu, w postaci konwersji kulturowej, w tym religijnej, narodowej, czy też w postaci wycofania się, ucieczki od różnych rodzajów zderzeń międzygrupowych.

Wobec tego, uwzględniając kategorie pośrednie wśród mieszkańców pograniczy, można wyróżnić przynajmniej trzy typy tożsamości zbiorowych określanych ogólnie jako tożsamości pogranicza: 1) tożsamości wiążące (w znaczeniu silnego przywiązania do wartości grupy własnej, w sytuacjach skrajnych – fundamentalistyczne), 2) tożsamości pograniczne (w znaczeniu: przejściowe, relatywnie mniej trwałe, ukształtowane pomiędzy tożsamościami o charakterze wiążącym) oraz 3) tożsamości intergraniczne. Te ostatnie to tożsamości nowe, pomostowe, otwarte na innych, ukształtowane na gruncie nie tylko więzi terytorialnej, lecz przede wszystkim trwałego wzajemnego współdziałania.

W świetle dotychczasowej literatury przedmiotu na podstawie typologii tożsamości mieszkańców pograniczy można hipotetycznie wskazać cechy wspólne człowieka pogranicza oraz stworzyć typologię „ludzi pogranicza”. Niewątpliwie na pograniczach różna jest świadomość odrębności kulturowej w porównaniu do mieszkańców obszarów centralnych i bardziej jednolitych kulturowo. Mieszkańcy pograniczy różnicują się wewnątrz obszaru pogranicza, co przypuszczalnie w dłuższej perspektywie powoduje wytwarzanie się przynajmniej kilku typów ludzi pograniczy. Byłby to typ człowieka pogranicza jako uogólnionego przedstawiciela kulturowej (narodowej, etnicznej, religijnej, językowej etc.) większości oraz typ człowieka pogranicza jako przedstawiciela kulturowej (narodowej, etnicznej, religijnej, językowej etc.) mniejszości. Najogólniej typ człowieka pogranicza jako przedstawiciela większości kulturowej (narodowej, religijnej, etnicznej, językowej etc.) należałoby podzielić na podtyp otwarty na procesy asymilacyjne, na współdziałanie z przedstawicielami mniejszości oraz na podtyp zamknięty, traktujący pogranicze jako szaniec, jako rubież obrony wartości i interesów większości kulturowych (por.  Kłoskowska 1995: 25). Z kolei typ człowieka pogranicza rekrutującego się z występujących tam mniejszości kulturowych (narodowych, etnicznych, religijnych, językowych etc.) można podzielić przynajmniej na trzy podtypy. Pierwszym byłby podtyp asymilacyjny, a więc taki, który ulega wpływom większości, akceptuje ów wpływ i w konsekwencji ulega asymilacji do większości. Drugi podtyp człowieka pogranicza rekrutującego się spośród mniejszości to podtyp integracyjny, czyli taki, który jest zorientowany na współdziałanie z większością, jest otwarty na procesy integracyjne, ale z zachowaniem kulturowej odrębności. Wreszcie podtyp trzeci, separatystyczny, to taki, który cechuje się wysokim poczuciem odrębności kulturowej, taki, który jest zainteresowany odbudową lub umacnianiem własnej odrębności grupowej, taki, który zainteresowany jest utrzymaniem dystansu społecznego i kulturowego wobec grupy dominującej, a w sytuacjach skrajnych wszelkie przejawy współdziałania z kulturową większością traktuje jako zdradę interesów mniejszości. Typy otwarte kulturowych większości w połączeniu z typami asymilacyjnymi oraz integracyjnymi mniejszości wspólnie tworzą pośrednie, mieszane lub podwójne typy ludzi pogranicza. Dopiero w konkretnych badaniach empirycznych można przybliżyć ich określoną strukturę wewnętrzną oraz wskazać ewentualne rozbieżności pomiędzy poczuciem przynależności grupowej i kulturowej.

Niewątpliwie wszystkie wyróżnione typy ludzi pogranicza stanowią typy dynamiczne, ponieważ zamieszkują obszary pograniczne w warunkach rywalizacji sąsiednich państw narodowych o pozyskanie ludzi pograniczy. Rywalizacje o ich pozyskanie do sąsiednich wspólnot narodowych i państwowych narażają mieszkańców pograniczy na dodatkowe napięcia i konflikty (między innymi na napięcia związane z ewentualnością wyboru kultury swojej jako mniej atrakcyjnej ekonomicznie i statusowo lub kultury sąsiedniej będącej bardziej nowoczesną, charakteryzującą się bogatszą ofertą ekonomiczno-finansową i konsumpcyjną).

Odbywająca się niemal bez przerwy rywalizacja sąsiednich grup narodowych o po zyskanie ludzi pogranicza w połączeniu z narastaniem własnej podmiotowości po woduje, że mamy tam do czynienia z szeroką amplitudą postaw kulturowych, od indyferentnych narodowo, poprzez etniczne, narodowe, nawet o charakterze nacjonalistycznym, aż do postaw transnarodowych. Narastanie podmiotowości własnej powoduje, że tożsamość człowieka pogranicza coraz bardziej kształtuje się nie na zasadzie przypisania, ale świadomego wyboru przynależności grupowej, walencji kulturowej oraz kształtowania tożsamości osobistej.

Mieszkańcy pograniczy coraz częściej kalkulują, rozważają, jaka forma upublicznianej tożsamości społecznej (narodowej, religijnej etc.) najlepiej odpowiada realizacji innych wartości podstawowych, takich jak: wartości ekonomiczne, władza lub prestiż. Inaczej mówiąc, nierzadko tożsamości społeczne na pograniczach pełnią funkcje instrumentalne względem innych podstawowych potrzeb człowieka. Takie instrumentalne podejście do tożsamości można uznać za formy zaradności w sytuacjach trudnych, w których uzewnętrznienie swojej tożsamości wiąże się z określonymi awantażami, ale najczęściej z kosztami społecznymi. Na ogół mieszkańcy pograniczy są socjalizowani do dwóch lub więcej kultur, które mogą mieć charakter integracyjny, ale także konfliktowy, szczególnie z punktu widzenia postaw lojalności państwowo-obywatelskiej.

Jaki będzie dalszy kierunek przeobrażeń ludzi pogranicza? Scenariuszem pozytywnym byłoby stwarzanie mieszkańcom pograniczy szerokich możliwości wyboru w zakresie kształtowania własnej tożsamości, co zapewne powodowałoby stopniowe ograniczanie kategorii ludzi pogranicza o tożsamościach wiążących, pogranicznych na rzecz tożsamości pomostowych, intergranicznych. Byłyby to prawdopodobnie nowe typy ludzi pogranicza ukształtowanych w warunkach demokratycznych, ludzi stanowiących trwałe i partnerskie pomosty pomiędzy sąsiednimi narodami i kulturami.

Literatura polecana

1. Fukuyama F. (2019). Tożsamość. Współczesna polityka tożsamościowa i walka o uznanie. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
2. Sadowski A. (2019). Społeczeństwo wielokulturowe z perspektywy pogranicza. Kraków: Nomos.
3. Sobecki M., Misiejuk D., Muszyńska J., Bajkowski T. (red.) (2019). Człowiek pogranicza. Wyzwania humanistycznej edukacji. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
4. Szmeja M. (2008). Etniczność – o przemianach społeczeństw narodowych. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
5. Znaniecki F. (2001). Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bibliografia:

1. Człowiek pogranicza, Arvo Pärt (2003). Praca zbiorowa. Sejny: Wydawnictwo Fundacja Pogranicze.
2. Długosz P. (2016). Czy istnieje człowiek pogranicza? Społeczny portret młodzieży na po-graniczach w Europie Środkowo-Wschodniej. W: A. Sadowski, U. Abłażewicz-Górnicka (red.), "Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XXVII, cz. 2. Procesy transulturowe na pogra-niczach" (s. 61–83).
3. Frieske K.W. (1999). Marginalność społeczna. W: W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia socjologii (t. 2, s. 167–171). Warszawa: Oficyna Naukowa.
4. Jałowiecki B., Szczepański M.S. (2002). Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjolo-gicznej. Tychy: WSZiNS w Tychach.
5. Kłoskowska A. (1995). Otwarte i zamknięte postawy narodowe w sytuacji pogranicza. "Kultura i Społeczeństwo", 39(3): 19–33.
6. Kłoskowska A. (1996). Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
7. Kurcz Z. (2008). Przedmiot socjologii pogranicza w świetle polskich doświadczeń. W: Z. Kurcz (red.), Polskie pogranicza w procesie przemian (t. I, s. 19–28). Wałbrzych: Wydawnictwo WSZiP.
8. Paleczny T. (2008). Socjologia tożsamości. Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM.
9. Park R.E. (1928). Human migration and the marginal man. "The American Journal of Sociology", 33(6): 881–893.
10. Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), Pogranicze. Studia Społeczne.Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje (s. 17–30). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
11. Sadowski A. (2019). Tożsamość pogranicza jako kategoria socjologii pogranicza – próba reinterpretacji. "Roczniki Nauk Społecznych KUL", t. 11(47), nr 4: 73–91.
12. Sakson A. (1991). Mazurzy – społeczność pogranicza. Poznań: Instytut Zachodni.
13. Simmel G. (1975). Socjologia (tłum. M. Łukasiewicz). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
14. Szaruga L. (2009). Człowiek pogranicza. "Forum Akademickie", 7–8, https://forumakade-mickie.pl/fa-archiwum/archiwum/2009/07-08/96_czlowiek_pogranicza.html (dostęp: 17.10.2019).
15. Szramek E. (1934). Śląsk jako problem socjologiczny. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku (t. IV). Katowice: K. Miarka spółka wyd.
16. Sztumski J. (2012). Margines społeczny w świetle socjologii. "Studia Politicae Universitatis Silesiensis", 9: 51–56.
17. Trutkowski C., Mandes S. (2005). Kapitał społeczny w małych miastach. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe Scholar.