Sławomir Łodziński

Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

Mniejszości narodowe i etniczne

Problematyka mniejszości narodowych i etnicznych ma swoją długą tradycję badawczą w naukach społecznych. Pierwsze jej opracowania pojawiły się w początkach XX wieku. W społeczeństwie amerykańskim koncentrowały się one na analizie współistnienia odmiennych rasowo i etnicznie grup imigracyjnych oraz ich adaptacji do amerykańskiej kultury dominującej (prace szkoły chicagowskiej). Z kolei w krajach europejskich skupiały się one na relacjach tych społeczności z dominującym narodem („narodem państwowym”) i państwem ich zamieszkiwania oraz na ochronie ich praw. Kwestie te obecnie przeżywają swój renesans, co jest związane także z tendencją do przeniesienia znaczenia „mniejszości” na inne kategorie i grupy społeczne, których wyróżnikiem pozostaje niesymetryczna relacja wobec grupy dominującej w społeczeństwie. W konsekwencji zaczęto badać położenie i charakter mniejszości „kulturowych”, „społecznych”, „obyczajowych” itp. (Paleczny 1999: 259–261).

Do podstawowych sposobów definiowania pojęcia „mniejszość” należy ten, który odwołuje się do liczebności. W tym znaczeniu mniejszość jest tą kategorią społeczną, która jest numerycznie mniejsza w stosunku do innej lub innych wyróżnionych grup, z którą lub którymi jest porównywana. Żadne jednak z ujęć socjologicznych nie ogranicza się do tej cechy mniejszości. Jej istotą jest zajmowanie przez mniejszość niedominującej pozycji w społeczeństwie oraz uświadamianie sobie swojej odrębności wobec większości. Członkowie mniejszości zajmują niższą pozycję i mają z tego powodu ograniczony (nierówny) dostęp do ważnych zasobów społecznych (jak wykształcenie, władza itp.), a także pozostają szczególnie podatni na dyskryminację i zagrożenia dla swojej egzystencji, które znajdują wyraz w takich określaniach, jak: upośledzenie, deprywacja, negatywne traktowanie, podporządkowanie lub niepełna własnowolność. Przynależność do mniejszości zazwyczaj oznacza dla jej członków trudniejszy start życiowy i gorsze położenie społeczne, a także ograniczenie możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym (Kwaśniewski 1992: 17).

Pojęcie mniejszości narodowej pojawiło się, gdy kształtowała się nowoczesna świadomość narodowa i powstawały współczesne narody. Określa ono te grupy mieszkańców – obywateli danego państwa, którzy z różnych przyczyn historycznych (jak np. przesunięcie granic, migracja itp.) odróżniają się od dominującej części społeczeństwa (czyli większości) świadomością swojej przynależności narodowej (etnicznej). Towarzyszą im różnice w języku, religii, obyczajach i kulturze, choć nie muszą one zawsze przesądzać o odrębnym wobec większości statusie etnicznym (narodowym). Autorzy definiujący to pojęcie zwracają uwagę na mniejszą liczebność tych społeczności w stosunku do większości, odrębność ich kultur oraz niedominujący status w ramach danego państwa i/lub społeczeństwa (Nowicka 1989). Istotną sprawą pozostaje wewnętrzne zróżnicowanie i podziały kulturowe w obrębie mniejszości, które mogą utrudniać definiowanie tożsamości etnicznej jej członków i dokładne określenie ich liczebności. Dodatkowe komplikacje wprowadza również występowanie grup pogranicza i społeczności regionalnych, czyli wspólnot o niesprecyzowanej świadomości narodowej, ale o silnym poczuciu tożsamości terytorialnej (lokalnej, regionalnej), mogącym zastępować świadomość narodową. Wspomniane trudności powodują, że badacze zajmujący się analizą poszczególnych mniejszości sami często proponują własne jej definicje dostosowane do przedmiotu swoich badań.

Dużego znaczenia nabiera w tym kontekście rozróżnienie między mniejszością narodową a etniczną. Ta druga jest społecznością posiadającą świadomość własnej odrębności kulturowej, językowej i historycznej, która jeszcze nie doprowadziła do utworzenia oddzielnego narodu. Ustalenie relacji między terminami „etniczny” i „narodowy” budzi kontrowersje z powodu tradycji ich stosowania. W krajach anglosaskich preferuje się pojęcie „etniczności” jako nadrzędne wobec pojęcia „narodowości”. W takim ujęciu termin „mniejszość etniczna” miałby szerszy zakres i zawierałby także pojęcie „mniejszość narodowa”, która stanowiłaby najbardziej rozwiniętą jej formę. W innych krajach tradycja stosowania tych terminów może być inna.

Uznanie danej grupy za mniejszość etniczną, a nie narodową niesie ze sobą istotne konsekwencje polityczne. Grupa narodowa (naród), a nie etniczna ma bowiem uprawnienia do starania się o suwerenność państwową i to kryterium stanowi często podstawę rozróżnienia obu typów mniejszości. Widoczna jest tendencja, aby pojęcie „mniejszość narodowa” odnosić do mniejszości państwowych (takich, których członkowie są związani z obywatelami innego państwa podobieństwem kulturowym, narodowym, językowym itp.), a pojęcie „mniejszości etnicznej” do mniejszości bezpaństwowych (tzn. takich, które nie posiadają własnego państwa narodowego). Takie też ich rozumienie zostało przyjęte na przykład w polskiej ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 2005 r.

Współcześnie ze względu na procesy globalizacji gospodarczej i migracji międzynarodowych coraz większą rolę odgrywa kwestia rozróżnienia między mniejszościami narodowymi (etnicznymi) o charakterze autochtonicznym (tradycyjnym) a grupami etnicznymi o charakterze imigracyjnym tworzącymi „nowe mniejszości” (określane również mianem „diaspor”) oraz społecznościami transnarodowymi, które to określenie odnosi się do grup i powiązań funkcjonujących ponad granicami państw narodowych (Vertovec 2012: 93–110). W wielu państwach imigranci nie są uznawani za mniejszości narodowe z powodu ich dobrowolnej asymilacji do społeczeństwa przyjmującego i braku długotrwałych więzów z krajem obecnego zamieszkania.

Socjologiczne problemy z określaniem mniejszości narodowej przenoszą się także na grunt dyskusji prawnych i wywierają wpływ na politykę państwa w tym zakresie. Stanowią one również źródło napięć między jego władzami a grupami etnicznymi domagającymi się uznania ich za mniejszość narodową lub etniczną. Jak dotąd nie przyjęto jednej i powszechnie obowiązującej międzynarodowej definicji prawnej tej społeczności (Janusz 2011: 16–58). Wynika to zarówno ze złożonej i niepowtarzalnej często sytuacji poszczególnych grup mniejszościowych lub używanej terminologii etnicznej w poszczególnych krajach, jak i z tego, że identyfikacja narodowa danej osoby jest przede wszystkim kwestią jej świadomości i poczucia przynależności do danej grupy etnicznej lub narodowej. Bycie członkiem danej mniejszości pozostaje zawsze zdeterminowane faktem urodzenia się danej osoby w określonej zbiorowości oraz jest wynikiem jej własnego wyboru.

Jako główną zasadę w tym zakresie w dokumentach europejskich przyjmuje się obecnie, że przynależność do mniejszości jest sprawą swobodnego wyboru jednostki, która nie powinna przynosić jej negatywnych skutków. Jest to określane mianem „opcji subiektywnej” („indywidualnej”), co znalazło swój wyraz w głównych dokumentach międzynarodowych, a zwłaszcza w Konwencji ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych z 1995 r. Stanowi ona, że wolność samookreślenia nie oznacza prawa jednostki do arbitralnego wyboru jej przynależności do jakiejkolwiek mniejszości narodowej i musi być związana z obiektywnymi kryteriami, które są istotne dla określenia jej tożsamości narodowej, takimi jak znajomość języka, tradycji lub kultury danej grupy (art. 3 ust. 1). Konwencja wskazuje na kryteria wyróżniające tożsamość mniejszości, do których zalicza religię, język, tradycję i dziedzictwo kulturowe (art. 5 ust. 1). Pojawiają się tutaj pytania, kto i w jaki sposób wyznacza przynależność jednostek do określonych społeczności mniejszościowych. Czy decydują o tym same grupy (jak np. ich liderzy, specjalne wyłonione przez nich ciała), a może definiuje je administracja państwowa w postaci narzucenia określonych definicji prawnych?

Spojrzenie na praktykę europejską w tym zakresie przynosi pewną wiedzę na temat kryteriów stosowanych przez państwa do wyboru grup chronionych jako mniejszości narodowe (The Framework Convention… 2016: 11–15). Pierwszym jest formalne uznanie, np. w postaci wpisania danej grupy na listę oficjalnie akceptowanych mniejszości. Jednocześnie podkreśla się, że ten rodzaj uznania mniejszości narodowej ma „charakter deklaratywny, a nie konstytutywny. Dostęp do praw mniejszości nie powinien zatem zależeć od formalnego jej uznania” (tamże: 12). Włączenie danej społeczności etnicznej w ramy ochrony jako mniejszości narodowej może przyjmować formę procesu ewolucyjnego, który w przyszłości może prowadzić ostatecznie do formalnego jej uznania. Może ono rozpoczynać się od swobodnego samookreślenia jej członków, którzy są traktowani przez państwo i społeczeństwo jako odrębna grupa mniejszościowa, co stopniowo prowadzi do pełnego jej uznania i włączenia w formalne mechanizmy ochrony praw mniejszości narodowych w danym kraju.

Drugim kryterium jest posiadanie obywatelstwa przez członków chronionych mniejszości. Może to jednak prowadzić do skutków dyskryminacyjnych, zwłaszcza w sytuacji, która dotyczy osób z różnych względów nieposiadających obywatelstwa danego państwa (jak np. bezpaństwowców – apatrydów). Trzecim z kolei jest długość zamieszkiwania na terytorium danego państwa, określana często za pomocą zwrotów „od co najmniej 100 lat” lub „przed XX wiekiem”. Dlatego pojawiają się tutaj takie pojęcia, jak „mniejszość autochtoniczna”, „tradycyjna” lub „tradycyjnie osiadła”. Wymaganie to również powinno być stosowane elastycznie, uwzględniając długość zamieszkiwania i siłę związków członków danej grupy mniejszościowej z państwem. Czwarte jest kryterium terytorialnego osiedlenia w ramach danego państwa, tj. ograniczenie ochrony danej mniejszości do wybranych obszarów przez nią zamieszkałych (tzw. „obszarów mniejszościowych” lub „terenów zamieszkałych przez mniejszość”). Kryterium to, podobnie jak poprzednie, winno być tak stosowane, aby uwzględniało jej zmiany demograficzne oraz możliwe migracje jej członków. Piątym kryterium po zostaje próg liczbowy osób należących do danej mniejszości, od którego zależy uznanie danej grupy. Formułowane ono bywa w postaci formuły „znaczącej liczby członków mniejszości”. Szóstym z kolei jest związek danej mniejszości ze swoim państwem (narodem) macierzystym (ang. kin state). W regulacjach wewnętrznych (w tym także i polskich) występuje często podział na mniejszości „państwowe” („narodowe”), mające swoje związki z państwem narodowym, oraz na mniejszości „bezpaństwowe” (niemające swoich odpowiedników w postaci państw narodowych). Ostatnim kryterium (siódmym) są określone cechy identyfikacyjne wyznaczające przynależność do danej mniejszości, takie jak język, religia, kultura, pochodzenie etniczne, specyficzne tradycje kulturowe lub widoczne cechy przynależności etnicznej itp.

Problematyka mniejszości narodowych i etnicznych nabiera szczególnego charakteru na terenach → pogranicza, które jest obejmowane przez dwa państwa lub więcej państw. Społeczności narodowe i etniczne zamieszkujące ten obszar odwołują się często do statusu mniejszości, a ich uznanie ustanawia relacje polityczne tych społeczności zarówno z państwem zamieszkania, jak i z państwem, z którymi są one związane kulturowo i etnicznie (czyli z ich „zagranicznymi ojczyznami”) (Brubaker 1998: 73–74). To „triadyczne powiązanie” (ang. triadic nexus) wywiera wpływ zarówno na tożsamość ich członków i charakter granic etnicznych na pograniczu, jak i na relacje między państwami. Podejście to było krytykowane za statyczności relacji międzyetnicznych oraz ignorowanie znaczenia prawa i wpływu instytucji Unii Europejskiej, zwłaszcza na nowe kraje członkowskie dążące do uzyskania w niej członkostwa. Dlatego mówi się obecnie o „poczwórnym powiązaniu” (ang. quadratic nexus) włączającym do wspomnianej triady również instytucje europejskie, takie jak Rada Europy (Smith 2002).

Członkostwo państw w UE miało pozytywny wpływ na relacje międzyetniczne i sytuację mniejszości na pograniczu poprzez zmniejszenie roli granic państwowych i przyznanie mniejszościom ochrony ich praw, choć nie osłabiło ono zasadniczo wpływu etniczności na polityczne funkcjonowanie regionów pogranicza (Agarin, Cordell 2016: 131–152). Powoduje to także, że lokalne podziały tożsamościowe na pograniczu mogą być przenoszone na poziom międzynarodowy relacji między dwoma państwami oraz na poziom instytucji europejskich (zwłaszcza Rady Europy i jej ocen przestrzegania praw mniejszości w poszczególnych krajach członkowskich). Chociaż główna odpowiedzialność za ochronę praw mniejszości spoczywa na państwie, w którym one zamieszkują, to często kwestie te angażują również inne państwa. W 2008 r. zostały przygotowane przez Wysokiego Komisarza OBWE do spraw Mniejszości Na rodowych specjalne wytyczne i zalecenia związane z jego działaniami na rzecz zmniejszania napięć i zapobiegania konfliktom, zwłaszcza na terenach pograniczy państwowych (Bolzano/Bozen Recommendations… 2008).

Integracja europejska stworzyła również nowe możliwości działania dla mniejszości narodowych żyjących na terenach pograniczy. To one właśnie stały się tymi, które mogły realizować europejskie oczekiwania „jedności w różnorodności”. Z uwagi na swoje doświadczenie działania w różnych pod względem narodowym sferach publicznych stały się one prawdziwie „europejskimi” grupami obywateli, których aktywność przekraczała tradycyjne granice państw i grup narodowych. Oznaczało to także zmianę od postrzegania ich jako grup znajdujących się po „złej stronie granicy państwowej” lub reprezentujących „złą stronę historii” do włączania ich w programy współpracy europejskiej na poziomie zarówno regionalnym, jak i państwowym. Dzięki temu stały się one podmiotami publicznymi, które tworzą społeczeństwo obywatelskie i umacniają system demokratyczny państwa, w którym żyją (Malloy 2010: 3, 6–7). Ich udział i koncentracja na wspieraniu swojego dziedzictwa kulturowego oraz promowaniu wartości związanych z pokojową koegzystencją na pograniczach prowadzi także do stopniowej „desekurytyzacji” i wyłączenia ochrony ich praw z obszaru definiowanego jako „zagrożenie bezpieczeństwa” państwa (Szyszlak 2015: 113–117).

Zróżnicowany etnicznie teren pograniczy staje się również miejscem dążeń grup mniejszościowych do zawłaszczeń terytorialnych i utrwalania różnych form odrębności etniczno-kulturowej przy równoczesnym wytwarzaniu nowych form komunikacji międzyetnicznej. Specyfika etniczna i historyczna pogranicza sprawia trudności, gdy próbujemy analizować sytuację poszczególnych mniejszości narodowych i etnicznych na jego terenie. Mogą tam się znajdować społeczności o zróżnicowanej przynależności państwowej i posiadanym obywatelstwie (lub obywatelstwach), charakteryzujące się złożonymi tożsamościami narodowymi i powiązaniami terytorialnymi. Dochodzi do tego także zderzenie różnych pamięci i polityk historycznych, które zawsze mają znaczenie dla podtrzymania → tożsamości mieszkańców pograniczy. Ich punktem odniesienia jest nie tylko ich obecne położenie, ale także nawiązania do przeszłości. Stąd ważnym aspektem funkcjonowania mniejszości na pograniczach jest konfrontacja różnych wizji przebiegu ich dziejów i wpływ na ich pamięć grupową.

Badania nad położeniem mniejszości narodowych i etnicznych na poszczególnych pograniczach są prowadzone przez przedstawicieli różnych dyscyplin, począwszy od prawa i nauk politycznych, poprzez geografię społeczną i polityczną, a skończywszy na naukach społecznych (Klatt 2017). Większość analiz skupia się na relacjach między poszczególnymi grupami narodowymi na terenie pograniczy, podtrzymywaniu swojej tożsamości etnicznej (granic etnicznych) oraz na granicy państwowej i posiadanym obywatelstwie (obywatelstwach), mających wpływ na strategie życiowe (szczególnie ekonomiczne) jego mieszkańców. Ważną częścią tych analiz staje się obecnie opis tworzenia nowych miast pogranicza (przygranicza) i rozwoju w nich obszarów „superróżnorodności” etnicznej i kulturowej.

Bibliografia:

1. Adamczyk A., Sakson A., Trosiak C. (red.) (2015). Między lękiem a nadzieją. Dziesięć lat funkcjonowania ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym (2005–2015). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Adama Mickiewicza
2. Agarin T., Cordell K. (2016). Minority Rights and Minority Protection in Europe. London – New York: Rowman & Littlefield International. Bolzano/Bozen Recommendations on National Minorities in Inter-State Relations & Explanatory Note (2008). The Hague: OSCE High Commissioner on National Minorities.
3. Brubaker R. (1998). Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w Nowej Europie (tłum. J. Łuczyński). Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
4. Hoffmann R., Malloy T.H., Rein D. (red.) (2018). The Framework Convention for the Protection of National Minorities. A Commentary. Leiden – Boston: Brill Nijhoff.
5. Janusz G. (2011). Ochrona praw mniejszości narodowych w Europie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
6. Klatt M. (2017). Quo vadis borderlands studies? The transformation of European borders and new research perspectives. W: E. Opiłowska, Z. Kurcz, J. Roose (red.), Advances in European Borderlands Studies. German and European Studies of the Willy Brandt Center at the Wroclaw University 7 (s. 121–130). Baden Baden: Nomos Verlagsgesellschaft.
7. Kwaśniewski K. (1992). Socjologia mniejszości a definicja mniejszości narodowych. Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa, 1(1): 9–61.
8. Malloy T.H. (2010). National minorities in the 21st century Europe: new discourses, new narratives. European Center for Minority Rights Issue Brief, 24: 1–12.
9. Nowicka E. (1989). Etniczność a sytuacja mniejszościowa. Przegląd Polonijny, 1(51): 43–57.
10. Paleczny T. (1999). Mniejszości. W: W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia Socjologiczna (t. 2, s. 259–261). Warszawa: Oficyna Naukowa.
11. Smith D.J. (2002). Framing the national question in Central and Eastern Europe: A quadratic nexus? Global Review of Ethnopolitics, 2(1): 3–16.
12. Szyszlak E. (2015). Sekurytyzacja problematyki mniejszości narodowych i etnicznych w Europie Środkowo-Wschodniej. W: H. Chałupczak, R. Zenderowski, E. Pogorzała, T. Browarek (red.), Polityka etniczna. Teorie, koncepcje, wyzwania (s. 103–117). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
13. The Framework Convention: a key tool to managing diversity through minority rights. The Scope of Application of the Framework Convention for the Protection of National Minorities (2016). ACFC Thematic Commentary, nr 4. Strasburg: Council of Europe.
14. Vertovec S. (2012). Transnarodowość (tłum. I. Kapłon). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.