Irena Machaj

Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim

Tożsamość (na pograniczu)

Tożsamość jest pojęciem odnoszonym do jednostki, ale i do grup (np. religijnych, etnicznych) oraz kategorii i zbiorowości społecznych (np. płci, wieku czy zajmowanej przestrzeni fizycznej, jaką stanowią mieszkańcy → pogranicza). Jego istotę stanowi lokalizacja danego obiektu w określonej społecznej rzeczywistości, która może być dokonywana przez zewnętrznego obserwatora, ale też przez dany podmiot. W przypadku podmiotu, a nie zewnętrznego obserwatora, oznacza ona wówczas poczucie bycia sobą, samookreślenie, pojmowanie, rozpoznawanie, definiowanie siebie, czyli procesy budowania poznawczego obrazu siebie, który pomimo upływu czasu, następujących w nim zmian, jego modyfikacji czy przeobrażeń pozwala jednak na zachowanie spójności danego obiektu, a więc na pozostawanie sobą, jednoznaczność i bycie tożsamym ze sobą (ten sam, ale nie taki sam). Pytania o tożsamość różnorodnych form kolektywnych są lokowane w różnych przestrzeniach społecznych i odnoszą się nie tylko do obecnych w nich zobiektywizowanych wytworów działań i myśli ich członków, takich jak ideologie, koncepcje czy pomniki, ale i do tych elementów, które znajdują swoje miejsce w jednostkowych świadomościach ich członków.

Uwikłania pojęciowe kategorii tożsamości społecznej

W drugiej połowie minionego stulecia, a zwłaszcza od przełomu XX i XXI wieku odnotowuje się nieustanny wzrost zainteresowania nauk społecznych zagadnieniami tożsamości społecznej. W socjologii kwestie te podnoszone są przez teoretyków, jak i badaczy życia społecznego, którzy upatrują w tej kategorii pojęciowej dużą nośność teoretyczną oraz istotne zalety wyjaśniające. Z drugiej strony należy odnotować głosy krytyczne mówiące o nadużywaniu tego pojęcia, o nadmiernym rozszerzaniu jego pola znaczeniowego, co czyni go wadliwym narzędziem porządkowania rzeczywistości (Brubaker, Cooper 2000). Chodzi tu głównie o moc opisową i eksplanacyjną tożsamości społecznej, która umożliwia również rozumienie zmian zachodzących we współczesnych społeczeństwach oraz zmian samej ich tkanki społecznej. Na wstępie trzeba odnotować sprzężenie tożsamości z dwiema innymi, ważnymi kategoriami pojęciowymi socjologii, jakimi są autonomia oraz podmiotowość społeczna.

Badacze współczesnych społeczeństw podkreślają, iż silnym modyfikacjom ulega relacja między tym, co indywidualne, a tym, co zbiorowe, co uwidacznia się między innymi w postępujących procesach indywidualizacji. Ich istotę można lakonicznie ująć w postaci tezy, iż przyszłość jednostki coraz mniej zależy od losów zbiorowości, a coraz bardziej od niej samej (Bokszański 2005: 26). Rdzeń indywidualizacji stanowi autonomia, która jest wyraźnie doświadczana i uświadamiana przez jednostkę w odniesieniu do jej mikrorelacji, podczas gdy z pewnym opóźnieniem nabywa ona świadomości swojego uwikłania w związki i zależności dużej skali, które są kształtowane poza świadomościowymi rejestracjami tych zmian i często pomimo nich. „W warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności coraz powszechniejszym zjawiskiem jest wpływ odległych wydarzeń na to, co dzieje się w bezpośredniej bliskości, oraz na strukturę tożsamości jednostki” (Giddens 2001: 8). To zjawisko odnotowuje się w szerokiej skali zbiorowej, co nadaje mu charakter globalnego problemu, z jakim borykają się współczesne społeczeństwa. Jak słusznie zauważa Jürgen Straub:

Formowanie osobistej relacji ze sobą i światem, które jest w stanie spełniać wymagania spójności i ciągłości, służy autonomii podmiotu. Tożsamość słusznie uważa się za „pojęciowego krewniaka” autonomii. Żadnego z tych terminów nie da się w zasadzie adekwatnie zdefiniować bez drugiego (Straub 2006: 1128).

Z jednej strony formowanie przez jednostkę spójnych tez o sobie, które zarazem zapewniają jej biograficzną ciągłość (tamże), służy jej autonomii i podtrzymuje ją, z drugiej zaś strony wzrost autonomii podmiotu nasila potrzebę kolejnego dookreślania i redefiniowania własnej tożsamości przez świadomy siebie podmiot. Jednostka jest skazana na samodzielność oraz autonomiczne określanie priorytetów swojej egzystencji, a także priorytetów w swojej codziennej aktywności.

Podmiot, budując i (re)konstruując własną tożsamość, w istocie aktywnie przyczynia się do ustanowienia jej zawartości treściowej. Co więcej, tylko aktor świadomy swoich intencji, działań i ich celów jest podmiotem społecznym. Wybory są dokonywane przez autonomiczny podmiot, czyli posiadający pewną samodzielność, który już, w określonym stopniu, wydobył się z realnych uwikłań i determinujących go dotąd relacji społecznych oraz uniezależnił od nich. Jest to istotny walor, bowiem dopiero posiadający określony stopień autonomii podmiot jest zdolny do intencjonalnych działań, a zatem do podejmowania świadomych aktywności. O autorskim, a zarazem twórczym charakterze tożsamości świadczą między innymi takie określenia, jak „porzucanie tożsamości”, „tożsamość na sprzedaż” czy „ochrona tożsamości” np. na pograniczu.

Tworzenie tożsamości zawiera uświadamianie sobie kontekstu społecznego, w jakim podmiot się znajduje i w jakim operuje, przeprowadzając swoje wybory. Świadome działania podmiotu nie przebiegają w próżni, ale właśnie w określonym, już uprzednio wytworzonym kontekście strukturalnym. Ten aspekt podmiotowości mamy na myśli, mówiąc, iż bycie podmiotem oznacza nie tylko „chcieć działać”, ale równocześnie „móc działać”. Sens teoretyczny podmiotowości społecznej odsyła zatem do dwóch obszarów rzeczywistości społecznej: do działań (świadomych aktywności) oraz do szeroko rozumianych struktur społecznych (Sztompka 1989b; Machaj 1994), które właśnie warunkują owe możliwości działania podmiotu (są w określonym stopniu podatne na zmianę). Podmiotowość jednostki w budowaniu swojej tożsamości oznacza również jej poznawczą orientację w obszarze „zastanego stanu rzeczy społecznych”, czyli występujących w nim struktur społecznych. Podmiotowy sens pojęcia tożsamości akcentuje zatem sprawczą funkcję, czyli uzyskiwanie świadomości i autoświadomości przez aktywnie rozpoznający siebie obiekt. Działa on więc refleksyjnie wobec otaczającego go porządku społecznego różnorakiej natury, jak i wobec samego siebie jako istoty społecznej. Jak zaznacza Michel Wieviorka, „pojęcie Podmiotu zapewnia łączność pomiędzy dwoma zjawiskami, jakimi są indywidualizm i tożsamości zbiorowe, które trzeba rozważać w ich wzajemnym uzupełnianiu się, a nie w opozycji” (Wieviorka 2015: 433). Podmiotowo konstruowana i rekonstruowana tożsamość ma społeczny, a nie indywidualny charakter, bowiem autonomizowanie się jednostki w gruncie rzeczy oznacza jej wyzwalanie się z pewnych relacji i związków z innymi, a z drugiej strony równoczesne świadomościowe ustanawianie przez jednostkę innych relacji, co zachodzi w stałym jej konfrontowaniu się z otoczeniem społecznym. To splatanie się indywidualizmu z tożsamością zbiorową jest wyraźnie obecne w przemianach tożsamości mieszkańców, widoczne zwłaszcza na zachodnim pograniczu Polski (Machaj 2005). Tak więc zarówno dla tożsamości, podmiotowości, jak i dla autonomii jednostki podstawową pozostaje relacja ja – inni.

Parametry tożsamości

Kategoria tożsamości charakteryzuje się rozległą zawartością treści oraz wieloaspektowością, które są żywo dyskutowane we współczesnej socjologii. Wyróżnia się dwa podejścia epistemologiczne do tożsamości: ujęcia obiektywne, w których zewnętrzny obserwator, badacz, z zewnątrz identyfikuje tożsamość danego podmiotu i wypowiada się o nim, oraz ujęcia subiektywne, w których dany podmiot przedstawia/ujawnia/określa swoją tożsamość, a badacz w tych materiałach odnajduje ją i rejestruje. Podejście obiektywne idzie w kierunku ujęcia tożsamości jako sposobu lub stylu życia, które są możliwe do identyfikacji za pomocą socjologicznych narzędzi badawczych. Natomiast ujęcie subiektywne jest nakierowane na odnalezienie obrazu siebie, jaki posiada podmiot. Chodzi tutaj zatem o samowiedzę podmiotu. Wyodrębnienie obu ujęć ma zasadniczo analityczny charakter, bowiem w sensie substancjalnym istotę tożsamości stanowią mocno splecione ze sobą dwa jej wymiary. Z jednej strony bowiem rozpoznanie siebie zawiera elementy zobiektywizowanego społecznie obrazu jednostki, z drugiej zaś należy mieć na względzie transformowanie przez jednostkę na zewnątrz wiedzy o sobie, które dokonuje się w kategoriach społeczno-kulturowych (Jenkins 2007). Każde z tych podejść wymaga zastosowania odrębnych, swoistych metod badawczych i przynosi odmienne materiały stanowiące podstawę do identyfikowania tożsamości danego podmiotu.

Tożsamość bywa też ujmowana w dwóch perspektywach: normatywnej oraz opisowej. Perspektywa normatywna określa tożsamość w kategoriach pożądanego zestawu cech i walorów społecznych danego podmiotu, zwykle też ujmuje się w niej priorytetowe kwestie, takie jak sens życia, istota człowieczeństwa, naczelne wartości czy postulowane praktyki społeczne. Takie ujęcie tożsamości znajdujemy w różnorodnych ideologiach (np. narodowych, klasowych), programach społecznych (np. państwa i jego systemu oświaty), projektach partii politycznych oraz doktrynach i religiach. Uzyskuje się wówczas tożsamość jako konstrukt odpowiadający na pytanie: jak być powinno, jaki powinien / jaka powinna być (np. katolik, Polak, patriota). Marian Golka mówi też o narracjach tożsamościowych, które są podstawowym mechanizmem pamięci społecznej, a które są konstruowane intencjonalnie np. przez polityków, kapłanów czy intelektualistów. Nie są one zamkniętymi opowieściami, lecz są otwarte na potrzeby współczesności i nakierowane na obecną tożsamość zbiorowości, dodatkowo wzmacnianą odpowiednio wyselekcjonowanymi elementami przeszłości (Golka 2012: 51–67; Łuczewski 2017).

Natomiast opisowe ujęcia tożsamości zasadzają się na rekonstruowaniu z faktów, z różnorodnych materiałów empirycznych (np. istniejących danych, obserwacji, dokumentów urzędowych, wypowiedzi czy działań ludzi) tożsamości podmiotu społecznego. Obraz jego tożsamości, skonstruowany w wyniku analizy tych materiałów, odpowiada na pytanie: jak jest, jaki/jaka jest (np. katolicy, Tatarzy polscy, mieszkańcy pogranicza wschodniego, mieszkańcy pogranicza zachodniego) (Bokszański 2005; Machaj 2005; Warmińska 1999; Synak 1998).

Jako kolejne należy przywołać rozróżnienie na tożsamość osobistą i społeczną. Osobista jest konstytuowana przez takie cechy charakteryzujące jednostkę, które zarazem odróżniają ją od innych (np. wiek, preferencje kulinarne, sposoby reagowania na stres), natomiast tożsamość społeczną stanowią te atrybuty jednostki, które wiążą się z jej członkostwem w grupach i zbiorowościach społecznych (np. religia, płeć, zamieszkiwanie przy granicy). Ta dystynkcja jest oparta na kryterium wspomnianej wcześniej relacji wobec innych, które mieści się na skali od odróżniania się od… do upodobniania się do…

Pojęcie tożsamości społecznej bywa odnoszone do podmiotów społecznych różnego rzędu, do jednostek, ale i do różnorodnych całości społecznych, np. narodu, grupy religijnej czy partii politycznej. Stosuje się tutaj dystynkcję: tożsamość jednostki / indywidualna – tożsamość zbiorowa / kolektywna. W tym rozróżnieniu kryje się uznanie, iż tak jak jednostki, również zbiorowości są samoistnymi bytami społecznymi. Jednak realizm socjologiczny jest tylko jednym ze stanowisk metodologicznych w nauce, które ponadto nie jest powszechnie akceptowane. Jerzy Szacki przywołał aktualną od dziesięcioleci kwestię, czy mamy prawo mówienia o tożsamości zbiorowej, czy też raczej o społecznej tożsamości jednostek:

[…] dbając o to, by nie uczynić ze zbiorowości myślącej i czującej jednostki. Trzeba pytać raczej o to, z czym identyfikują się członkowie grupy, niż o to, jaka jest jej tożsamość jako grupy, gdyż tylko postępując w ten sposób, będziemy mieli do czynienia z uchwytnymi empirycznie faktami, nie zaś z mocno wątpliwą konstrukcją teoretyczną (Szacki 2004: 27).

Znakomitą egzemplifikację tego problemu stanowią kwestie tożsamości zbiorowości → pogranicza oraz pytania o → „człowieka pogranicza” (Sadowski 1995, 2008). Inne stanowisko prezentuje Krzysztof  Kwaśniewski, argumentując, iż w stosunku do grup i zbiorowości mających wewnętrzne powiązania i własne interesy, które mają własną podmiotowość społeczną, można mówić o ich tożsamości zbiorowej (Kwaśniewski 1986: 14). Wskazuje się też na odbijanie się w świadomości jednostek ich różnorodnych relacji i zależności społecznych, współpracy i związków wynikających choćby ze wspólnoty interesów czy też podzielanych wartości. Przyjmują one różne formy społeczne, jak np. wzory zachowań, obyczaje, normy moralne, mity czy stereotypy. Można przyjąć, iż ich obecność w świadomości członków zbiorowości oraz w empirycznie obserwowanych działaniach świadczy o występowaniu w danej przestrzeni społecznej takich czynników, które silnie łączą ze sobą członków tej zbiorowości. Tożsamość ma nie tylko wymiar aktualnej świadomości relacji z innymi, ale również zawiera się w pamięci, która jest zasobem sensów społecznych poszczególnych działań, jak i ogólnego sensu życia czy racji społecznych interakcji. Takie stanowisko prezentuje Golka, który tożsamość określa jako konstrukt ze swojej istoty psycho-społeczno-kulturowy (2012: 312).

Inny aspekt tożsamości społecznej zawiera się w pytaniu, czy jest ona dana / przekazana / odziedziczona, czy też jest zadana, stanowi problem, z którym podmiot musi się mierzyć i go rozwiązywać. Tożsamości Zygmunt Bauman nadał charakter problemu egzystencjalnego, podjęcie się konstruowania własnej tożsamości uznał on za warunek konieczny życia, choć z drugiej strony argumentował, iż jednostka może odrzucić tożsamość i pozbyć się dotychczasowej na rzecz radykalnej przemiany własnej (Bauman 1993). Jednak podstawowym zadaniem jest:

[…] zachowanie zdolności ruchu […], by »nie dać się zdefiniować«, by każda przybrana tożsamość była szatą, a nie skórą, by zbyt ściśle do ciała nie przylegała, by można było, gdy zajdzie potrzeba lub przyjdzie chęć, pozbyć się jej równie łatwo, jak się zdejmuje przepoconą koszulę. Krzepka, solidnie zbudowana tożsamość częściej okazuje się kulą u nogi niż parą skrzydeł (Bauman 2000: 143).

Te adaptacyjne funkcje tożsamości są wyraźnie widoczne na obszarach pogranicza, gdzie zintensyfikowany jest kontakt nosicieli odrębnych kultur. Szacki stawia tutaj pytania: „Los czy wybór? Esencjalizm i konstruktywizm” (2004), które w gruncie rzeczy podnoszą też kwestię stabilności versus zmienności tożsamości. Jednak dominuje teza, iż tożsamość ma charakter osiągany we współczesnych społeczeństwach, tożsamość się uzyskuje, odzyskuje czy też konstruuje, a nie przejmuje czy choćby dziedziczy jako spuściznę po przeszłych pokoleniach. Jednocześnie trzeba podkreślić, że autonomia, tak jak tożsamość, ma charakter procesualny, bowiem w życiu społecznym zmianie ulega kontekst, z którym podmiot nie ma stałego i stabilnego związku, ale pozostaje z nim w nieustannie zmieniającej się relacji, przybierającej wartości ze skali od pełnej zależności do pełnej niezależności.

Anthony Giddens nazywa tożsamość „projektem refleksyjnym, za który jednostka jest odpowiedzialna […]. Jesteśmy nie tym, czym jesteśmy, ale tym, co z siebie zrobimy” (2001: 105). Tożsamość jest zatem refleksyjnie budowana przez jednostkę, przy czym autor wyróżnia dwojakiego rodzaju refleksyjność: będącą ścieżką rozwoju „ja” od przeszłości do antycypowanej przyszłości oraz refleksyjną kontrolę działania, która jest w sposób ciągły sprawowana przez podmiot. Chodzi w niej o panowanie nad niepewnością, która jest immanentnym elementem życia współczesnych społeczeństw. Tworzenie tożsamości Giddens widzi jako proces stawania się jednostką, ale i zbiorowości konstytuują się w procesach budowania własnych tożsamości. Straub (2006) mówi tutaj o problemach tożsamości jako problemach orientacji podmiotu, przez które rozumie poszukiwanie przez niego swojego położenia, czy raczej społeczno- -kulturowych i indywidualnych parametrów, które umożliwią podmiotowi orientację co do działania oraz życia. Chodzi mu zarówno o problem orientacji jako samorefleksji, jak i samoidentyfikacji, która jest podstawą bycia tożsamym ze sobą (ang. self-identical). Te procesy są mocno widoczne na obszarach pogranicza o stykowym charakterze, na których występuje kontakt wartości i standardów społecznych o odmiennym, często konfrontacyjnym charakterze (Kurcz 2012). Na budowanie tożsamości w procesach uzyskiwania kontroli w życiu społecznym zwraca też uwagę Harrison C. White. Autor podkreśla rolę i udział w tym procesie interakcji, które współcześnie są przygodne, skokowym zmianom ulegają tematy interakcji, a także mają one mocno kontrowersyjny charakter dla partnerów. W związku z tym mamy do czynienia z dążeniem podmiotów do uzyskania kontroli, przy czym chodzi tu o znajdowanie oparcia wśród innych tożsamości w obrębie utrzymywanych przez podmiot relacji społecznych (White 2015: 261). Poszukiwanie oparcia zawiera w sobie nie tylko uzgodnienia poznawcze, ale i aspekty emocjonalne oraz oceniające, które stają się następnie podwaliną interakcji podmiotu z innymi tożsamościami. W ten sposób następuje też konstruowanie znaczeń społecznych przez podmioty uczestniczące w interakcji.

Rozumienie tożsamości jako umiejscawiania siebie przez podmiot w społecznej rzeczywistości może dokonywać się w wymiarze diachronicznym, czyli w biegu życia podmiotu, ale i w wymiarze synchronicznym, czyli w oglądzie jego wiązki aktualnych relacji społecznych. Ta pierwsza jest nazywana tożsamością biograficzną, druga zaś tożsamością w wymiarze identyfikacji społecznych. Samorozpoznanie i samowiedza podmiotu są rezultatem koncypowanego przez jednostkę wzoru życia oraz otaczającego ją porządku życia zbiorowego, czy raczej logiki wewnętrznej ładu, na jakiej jest oparty ów świat społeczno-kulturowy (Melchior 2001). Jednak pojęcie tożsamości zawiera w sobie również silny komponent zmiany, który stoi, co należy przyznać, w pewnej opozycji wobec pojmowania tożsamości jako jedności. Trzeba bowiem pamiętać, że etymologicznie „tożsamy” oznacza ‘taki sam’, ‘identyczny ze sobą’. Straub odnosi się do tego problemu następująco:

Jedność można pojmować jako spójność moralnych i estetycznych systemów maksym, co w diachronicznym kontekście osobistej tożsamości oznacza przede wszystkim: jako biograficzna ciągłość, a więc także ciągłość świadomości historycznej człowieka, poprzez którą umiejscawia się on w historii zbiorowych odniesień, istotnych dla tożsamości danej osoby. Pozostawanie tą samą osobą oznacza zatem w tym przypadku pozostawanie nią nawet wtedy, gdy warunki i czyjeś własne orientacje przestały być ściśle te same. Tożsamość jako specyficzna forma podmiotowości jest nabywana w przejściu lub też w psychologicznym przetwarzaniu przejść i transformacji, a nie w statycznych, powtarzalnych sytuacjach (Straub 2006: 1127–1128).

W tożsamości biograficznej pozostawanie „tożsamym ze sobą” nie oznacza zatem powielania tego samego, stałego stosowania tych samych kryteriów społeczno-kulturowych oraz podtrzymywania dotychczasowych afiliacji oraz dystansów społecznych. Biograficzna tożsamość podmiotu opiera się na konsekwentnym utrzymywaniu się swoistej dla niego osnowy czy też lejtmotywu, który pozwala na nieprzerwane bycie sobą pomimo zmieniających się warunków, okoliczności czy kontekstów społecznych.

W identyfikacyjnym wymiarze tożsamości podmiot świadomościowo łączy ze sobą różnorodne obiekty społeczne. Mogą nimi być jednostki, zbiory jednostek czy też kategorie wyodrębniane na podstawie przyjętych, uznawanych przez niego za ważne, kryteriów, np. płci, wyznania, przynależności etnicznej czy cech moralnych. Oczywiście owe uświadamiane przez podmiot relacje mogą odzwierciedlać jego realne uwikłania społeczne, ale również mogą być ustanawiane przez niego wyłącznie świadomościowo. Podmiot rysuje bowiem mapę swoich afiliacji społecznych i zarazem wpisuje się świadomościowo w wybrane przez siebie zbiory, kategorie czy zbiorowości społeczne. Maria Jarymowicz (1994) mówi tutaj o procesach konstruowania „My grupowego”, „My kategorialnego” oraz „My atrybutywnego”. Jednocześnie należy pamiętać, iż tym procesom poznawczym, nazywanym kategoryzacjami społecznymi, towarzyszy świadomościowe wpisywanie się podmiotu w pewne z nich, a także, w ich następstwie, procesy identyfikacji społecznej z wybranymi przez niego zbiorami czy grupami społecznymi. Percepcyjne wydobywanie przez jednostkę jej podobieństw do innych stanowi o identyfikacji społecznej. „Zespół społecznych identyfikacji, którymi posługuje się osoba w definiowaniu siebie, nazywamy jej tożsamością społeczną. […] Kategoryzacje określają, czym jest i czym nie jest osoba” (Turner 1982: 84). W budowaniu świadomościowego obrazu siebie odnajdujemy zatem dwa równolegle zachodzące procesy konfrontowania siebie z innymi, z których jeden opiera się na włączaniu siebie do określonych konstruktów społecznych, drugi zaś na wyłączaniu siebie z wyróżnionego przez siebie obszaru społecznego. Oczywiście trzeba też pamiętać o drugiej stronie tych procesów kategoryzacji i identyfikacji społecznych, jaką stanowi wyznaczanie przez podmiot w swojej świadomości odległości od innych: od bliskości do dystansów społecznych. Mamy zatem do czynienia z zachodzącymi w umyśle jednostki procesami strukturalizacji świata społecznego, które w rzeczywistości oznaczają porządkowanie przez podmiot jego społecznego kontekstu. Istotę tych procesów stanowi równoległe wyznaczanie obiektów sobie bliskich, czyli „My”, oraz obiektów odległych podmiotowi, czyli „nie-My”. Są to konstytutywne dla tożsamości, a dokładniej rzecz ujmując, dla jej społecznego charakteru, mechanizmy konstruowania przez podmiot swojej tożsamości. Następuje tutaj nie tylko swoiste porządkowanie poznawcze świata zewnętrznego przez jednostkę, ale również wyznaczanie przez nią bliskości wobec pewnych, określonych przez nią, a dystansu wobec innych, określonych przez nią obiektów. Te procesy poznawcze decydują o kierunkach interakcji, mających tendencję do instytucjonalizowania się, a w dalszej kolejności o społecznym charakterze tożsamości jednostki. W konkluzji trzeba wyraźnie podkreślić, iż w procesach poznawczego rozpoznawania siebie podmiot posługuje się kryteriami społeczno-kulturowymi, które, w następstwie ich stosowania, wchodzą nie tylko do mentalnego obrazu siebie, ale również do świadomościowej mapy świata społecznego, jaką tworzy, a następnie jakiej używa podmiot.

Kluczowe dla tożsamości społecznej jednostki poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „kim jestem” nieuchronnie kieruje jej uwagę ku innym i ku otoczeniu zewnętrznemu, bez którego, a zwłaszcza bez kategorii kulturowych w nim przyjętych, niemożliwe jest poznawcze ujęcie siebie (Ziółkowski 1981). John C. Turner i Henri Tajfel podkreślają ścisły związek kategorii stosowanych przez podmiot do opisywania siebie ze społecznie zobiektywizowanymi kryteriami zróżnicowania społecznego, które funkcjonują w szerszej rzeczywistości zbiorowej (Turner 1982; Tajfel 1982). Nie tylko Manuel Castells, ale i Golka również podkreśla, iż: „Konstruowanie tożsamości polega na tym, by dopasować się do zróżnicowanego świata, ale polega też na tym, by dopasować ten różnorodny i skomplikowany świat do siebie” (Golka 2012: 337). W związku z tym te cechy, właściwości i walory, które w życiu zbiorowym odgrywają istotną rolę, skupiając ludzi bądź oddalając ich od siebie, nie są obojętne dla jednostki. Sięga ona po nie i stosuje je we własnym oglądzie siebie. Na tym zasadza się jeden z podstawowych, społeczno-kulturowych sensów tożsamości jednostki (Bokszański 1988, 1989). Tak konstruowany przez jednostkę obraz jest również jej własną wizją świata. Tożsamość jednostki jest zatem podmiotowym i autorskim rezultatem jej klasyfikacji świata społecznego, a także jej pojmowania tego świata, który jednak zawsze pozostaje w ścisłym związku ze społeczno-kulturowymi kategoriami zróżnicowania, funkcjonującymi w społeczeństwie. W tak przebiegających procesach konstruowania tożsamości przez mieszkańców można poszukiwać → efektu pogranicza, bowiem zaznacza się pewna paralelność świadomościowego obrazu siebie ze społeczno-kulturowymi standardami i dystansami obecnymi na danym pograniczu (Gołdyka 2013).

Bibliografia:

1. Alexander J.C., Smith P. (2015). Mocny program socjologii kulturowej. W: I. Borowik, J. Mucha (red.), Współczesne teorie socjologiczne (t. I, s. 383–408). Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
2. Bauman Z. (1993). Ponowoczesne wzory osobowe. "Studia Socjologiczne", 2(129): 435–458.
3. Bauman Z. (2000). Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warszawa: Sic!
4. Bokszański Z. (1988). Tożsamość jednostki. Kultura i Społeczeństwo, 32(2): 3–17.
5. Bokszański Z. (1989). Tożsamość, interakcja, grupa. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
6. Bokszański Z. (2002). Tożsamość. W: Encyklopedia Socjologii (t. 4). Warszawa: Oficyna Naukowa.
7. Bokszański Z. (2005). Tożsamości zbiorowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
8. Brubaker R., Cooper F. (2000). Beyond „identity”. "Theory and Society", 29(1): 1–47.
9. Giddens A. (2001). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w późnej nowoczesności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
10. Golka M. (2012). Cywilizacja współczesna i globalne problemy. Warszawa: Oficyna Naukowa.
11. Gołdyka L. (2013). Pogranicze polsko-niemieckie jako przestrzeń socjalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
12. Hechter M. (2015). Od klasy do kultury. W: I Borowik, J. Mucha (red.), Współczesne teorie socjologiczne (t. II, s. 327–390). Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
13. Inglehart R. (1997). Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic and Political Change in 43 Societies. Princeton: Princeton University Press.
14. Inglehart R. (2006). Pojawienie się wartości postmaterialistycznych. W: P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury (s. 334–348). Kraków: Wydawnictwo Znak.
15. Jarymowicz M. (1994). O formach umysłowego ujmowania My i ich związku ze spostrzeganiem Innych. W: M. Jarymowicz (red.), Poza egocentryczną perspektywą widzenia siebie i świata (s. 191–199). Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
16. Jasińska-Kania A. (2011). Dynamika zmian wartości Polaków na tle europejskim: EVS 1990–2008. W: M. Bucholc, S. Mandes, T. Szawiel, J. Wawrzyniak (red.), Polska po 20 latach wolności (s. 229–230). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
17. Jenkins H. (2007). Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.
18. Kłoskowska A. (1996). Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
19. Kurcz Z. (2012). Powrót pograniczy. Entuzjazm, normalność, problemy. W: K. Frysztacki, P. Sztompka (red.), Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne (s. 461–482). Warszawa: Polska Akademia Nauk.
20. Kwaśniewski K. (1986). Tożsamość społeczna i kulturowa. "Studia Socjologiczne", 3: 5–15.
21. Łuczewski M. (2017). Kapitał moralny. Polityki historyczne w późnej nowoczesności. Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej.
22. Machaj I. (1994). Strukturalne uwarunkowania podmiotowego rozwoju zbiorowości lokalnych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
23. Machaj I. (2005). Społeczno-kulturowe konteksty tożsamości mieszkańców wschodniego i zachodniego pogranicza Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
24. Melchior M. (2001). Poczucie inności: konstruowanie tożsamości jednostkowej. W: A. Jawłowska (red.), Wokół problemów tożsamości (s. 102–116). Warszawa: Wydawnictwo LTW.
25. Sadowski A. (1995). Socjologia pogranicza. W: A. Sułek, J. Styk (red.), Ludzie i instytucje. Stawanie się ładu społecznego. Pamiętnik IX Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego (s. 133–140). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
26. Sadowski A. (2008). Pogranicze – pograniczność – tożsamość pograniczna. W: H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski (red.), "Pogranicze. Studia Społeczne". Tom XIV. Polskie granice i pogranicza: nowe problemy i interpretacje (s. 17–30). Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.
27. Straub J. (2006). Tożsamość osobista i zbiorowa. Analiza pojęciowa. W: A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i oprac.), Współczesne teorie socjologiczne (s. 1119–1134). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
28. Synak B. (1998). Kaszubska tożsamość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
29. Szacki J. (2004). O tożsamości (zwłaszcza narodowej). "Kultura i Społeczeństwo", 48(3): 9–40.
30. Sztompka P. (1989a). Pojęcie struktury społecznej: próba uogólnienia. "Studia Socjologiczne", 3: 51–65.
31. Sztompka P. (1989b). Socjologiczna teoria podmiotowości. W: P. Buczkowski, R. Cichocki (red.), Podmiotowość, możliwość, rzeczywistość, konieczność (s. 11–20). Poznań: Wydawnictwo Nakom.
32. Tajfel H. (red.) (1982). Social Identity and Intergroup Relations. Cambridge – Paris: Cambridge University Press, Éditions de la Maison des sciences d’homme.
33. Touraine A. (2006). Rola podmiotu w społeczeństwach nowoczesnych. W: A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i oprac.), Współczesne teorie socjologiczne (s. 769–788). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
34. Turner J.C. (1982). Ku poznawczej redefinicji pojęcia „grupa społeczna”. W: J. Szmatka (oprac. i red.), Elementy mikrosocjologii (cz. 2, s. 81–109). Kraków: UJ, Instytut Socjologii.
35. Warmińska K. (1999). Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna. Kraków: Universitas.
36. White H.C. (2015). Tożsamości dążą do kontroli. W: I. Borowik, J. Mucha (red.), Współczesne teorie socjologiczne. Antologia tekstów (s. 11–32). Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
37. Wieviorka M. (2015). Wielokulturowość: różnice w różnicach. W: I. Borowik, J. Mucha (red.), Współczesne teorie socjologiczne (t. II, s. 423 i nn.). Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
38. Ziółkowski M. (1981). Znaczenie, interakcja, rozumienie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.